۱۳۸۹/۱۰/۰۵

له‌ حه‌بیبی ئه‌ڵڵاوه‌ بۆ دوژمنی خودا


سەلاحەدین بایەزیدی 
 ئه‌مڕۆژانه‌ هه‌مووان له‌سێداره‌ ده‌درێن. مه‌رج نییه‌ ئه‌و که‌سه‌ی له‌ سێداره‌ ده‌درێ، تاوانبار بێ. ئه‌وان زۆر حه‌زیان له‌ ئێعدامکردنە و هه‌موو که‌سێ ئێعدام دەکه‌ن.
ئۆلیڤه‌ر تویست

ته‌نیا چرکه‌یه‌ک مه‌ودا مابوو بۆ جێبه‌جێکردنی سزایه‌کی هۆڤانه‌. چرکه‌یه‌ک که‌ به‌لای هه‌زاران و بگره‌ میلیۆنان که‌سه‌وه‌ مانگ و ساڵ بوو.

وه‌ک چۆن ته‌نیا چرکه‌یه‌ک مه‌ودا هه‌بوو بۆ له‌دایک نه‌بوون. بۆ نه‌بینینی تاوان، بۆ قوربانی نه‌بوون له‌ به‌رده‌م خوداکان، بۆ زیندانی نه‌چێشتن، بۆ کورد نه‌بوون.

وێناکردنی ئه‌و هاوكێشه‌یه‌ ئه‌سته‌مه‌ ڕۆژێک مرۆڤ خۆی سیفه‌تی خۆشه‌ویستی خودات پێ ببه‌خشی و خوێشی ئه‌و سیفه‌ته‌ت لێ بستێنێته‌وه‌.

به‌ڵام ئه‌و که‌سانه‌ی سیفه‌تی خۆشه‌ویستی ئه‌ڵڵایان به‌ حه‌بیب به‌خشی، بێگومان ته‌نیا بیریان له‌ خۆشه‌ویستی کردۆته‌وه‌. بیریان له‌ دیوه‌ جوانه‌کانی خودا کردۆته‌وه‌ و گومانیان نه‌بووه‌ له‌وه‌ی کوڕه‌که‌یان خۆشه‌ویستی خودا ده‌بێ و خوداش خۆشه‌ویستی ئه‌و.

ئه‌وانه‌ی نازناوی دوژمنایه‌تی له‌گه‌ڵ خوداشیان دایه‌ پاڵ، ئه‌وانه‌ن ته‌نیا و ته‌نیا بیر له‌ کوشتن و بڕین ده‌که‌نه‌وه‌. له‌ خوێن، له‌ شین. ئه‌وانه‌ن بیر له‌ دیوه‌ ناحه‌زه‌کانی خودا ده‌که‌نه‌وه‌ و قامووسیان پڕه‌ له‌ وشه‌گه‌لی جه‌للاد، جه‌بار، فساد، محارب و مجرم.

له‌ نێوان ئه‌وانه‌ی ودمی ژیان ده‌به‌خشن و ئه‌وانه‌ی بێ به‌زه‌ییانه‌ ژیان ده‌ستێنن، نوێنه‌رانی خودا هه‌ن که‌ ده‌ستووره‌کانی موو به‌ موو به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن. به‌ڵام ئه‌وان هیچکات تێیان نه‌گه‌یاندین بۆ خودا ڕۆژ به‌ ڕۆژ زیاتر تووڕه‌ ده‌بێ؟ بۆ سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایه‌تی ناگۆڕێ؟ بۆ خۆی ڕاسته‌وخۆ دوژمنه‌کانی ته‌مبێ ناکا؟ ئه‌گه‌ر به‌هه‌شت و دۆزه‌خی بۆ پاداشی کاره‌کانمان داناوە، بۆ له‌م جیهانه‌ش وازمان لێ ناهێنێ؟ بۆ مافی چاره‌نووسی کورد به‌ لای خوداوه‌ دوژمنایه‌تییه‌؟ بۆ بوونی خاک و وڵات بۆ که‌سانی دیکه‌ یه‌کپارچه‌یی و یه‌کێتیه‌ و که‌ ده‌گاته‌ کورد ده‌بێته‌ جیاخوازی و تاوان؟!

ئه‌م پرسیاره‌ دووباره‌بووانه‌ با بمێننه‌وه‌ چونکه‌ نه‌ خودا و نه‌ نوێنه‌رانی وەڵامیان نەداوه‌ته‌وه‌ و وەڵامی ناده‌نه‌وه‌.

به‌ڵام حه‌بیب به‌ڕاستی دوژمنی خودایه‌؟!

گه‌وره‌ترین تاوانی حه‌بیب ئه‌وه‌ بوو له‌ بەرسڤی ئه‌و پرسیارانه‌ گه‌ڕا، پرسیاریش له‌ فه‌رهه‌نگی ئه‌واندا یانی گوناه. نه‌هامه‌تی له‌و ڕۆژه‌وه‌ ده‌ستی پێکرد که‌ له‌ خودا گه‌یشت. ئه‌و خودایه‌ی ده‌سکردی خۆیان بوو و مانه‌وه‌یان وای حوکم ده‌کرد که‌س په‌ی به‌ نهێنیه‌کانی نه‌با و تێگه‌یشتن له‌و نهێنیانه‌ یانی به‌تاڵ بوونه‌وه‌ی سیحرێکی سه‌دان ساڵه‌.

بوونی که‌سانی وه‌ک حه‌بیب پێمان ده‌ڵێ ئه‌و خودایانه‌ی له‌ دوژمنایه‌تی مرۆڤ ده‌ترسێن، ئه‌و خودایانه‌ن که‌ ده‌سکردی مرۆڤن و ڕه‌گێکیان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ر مرۆڤ.

ئه‌و مرۆڤه‌ش په‌ی به‌ جه‌وهه‌ری مرۆڤبوونی ئه‌وان به‌رێ، له‌ ڕوانگه‌ی نوێنه‌رانیه‌وه‌ مه‌حکوومه‌ به‌ مه‌رگ.

۱۳۸۹/۱۰/۰۱

مەرگی زمانێک…



محه‌مه‌د ئاڵتان 
له‌تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
به‌ بیرم دێ، نووسیویشمه‌... دوو پیره‌مێردی هاوڕێی مه‌کسیکی که‌ پێک هه‌ڵده‌پڕژان و لێک زیز ده‌بوون، ته‌نیا شتێک ده‌یانکرد ئه‌وه‌ بوو که‌ به‌و “زمانه‌ هه‌رێمی”یه‌ قسه‌یان نه‌ده‌کرد که‌ بەس خۆیان ده‌یانزانی... چونکه‌....

له‌ ویلایه‌تی تاباسکۆ که‌ ده‌که‌وێته‌ باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی مه‌کسیک، دوو پیره‌مێرده‌که‌، دوا دووهه‌مین که‌س بوون که‌ زمانی گه‌لی “زوک”یان له‌ بیر مابۆوه‌.

له‌ کاتێکدا ئه‌و دوو پیره‌مێرده‌ به‌و زمانه‌ له‌ناوچووه‌، لێک دەتۆران، مه‌ترسی له‌ناوچوونی ٣٦٤ زمانی هه‌رێمی له‌ مه‌کسیک نموونه‌یه‌کی مه‌ترسیدار بوو...


***
نیو هێنده‌ی ئه‌و زمانانه‌ی سه‌رجه‌م خه‌ڵکی سه‌ر ڕووی زه‌وی قسه‌ی پێده‌که‌ن، له‌ هه‌شت وڵات چڕ بۆته‌وه‌ که‌ له‌ ناویاندا مه‌کسیکیش به‌دی ده‌کرێ.

وڵاتانی فره‌ زمانی تر جگه‌ له‌ مه‌کسیک بریتین له‌: بڕێزیل، هیندستان، پاپوا، گینه‌ی نوێ و کامێرۆن.

***

له‌م دواییانه‌دا، له‌ ئالاسکا زمانێک به‌ مێژوو سپێردرا... دوایین که‌سێ که‌ زمانی "ئه‌یاک"ی ده‌زانی، ئه‌و زمانه‌ی له‌ ڕۆژئاوای باکووری ئالاسکا قسه‌ی پێده‌کرا، له‌ ته‌مه‌نی ٨٩ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. به‌ پێی لێکۆلینه‌وه‌ی زمانناسان، ماری سمیت جۆنس دوایین به‌جێماوی زمانی "ئه‌یاک"ی بوو و ته‌نیا که‌سێک بوو که‌ ده‌یتوانی به‌و زمانه‌ قسه‌ بکا.

ماری سمیت جۆنس، له‌ پێناو پاراستنی زمانی "ئه‌یاک" به‌ساڵان خه‌بتی و له‌ ئاماده‌کردنی فه‌رهه‌نگی زمانی ئه‌یاک له‌ زانکۆی ئالاسکا ده‌ستپێشخه‌ر بوو.

له‌ ئالاسکا هه‌روه‌ها ٢٠ زمانی هه‌رێمی دیکه‌ به‌ شێوه‌ی مه‌کسیک، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان له‌سه‌ره‌ هه‌مان چاره‌نووسی زمانی ئه‌یاکیان به‌سه‌ر بێ و ببنه‌ به‌شێک له‌ مێژوو.

***
یه‌ک...

پێنج و ده‌ نین....

له‌و شه‌ش هه‌زار زمانه‌ی له‌ دنیادا قسه‌یان پێده‌کرێ، دوو هه‌زار و پێنجسه‌د زمان مه‌ترسی له‌ناوچوونیان له‌ سه‌ره‌...

به‌ گوێره‌ی دوایین نه‌خشه‌ی زمانی ڕێکخراوی جیهانی یۆنسکۆ، ٢٠٠ زمان له‌ ماوه‌ی سێ وه‌چه‌دا (٧٠ – ٦٠ ساڵ) له‌ ناو ده‌چن، ٥٣٨ زمان له‌ بارودۆخێکی زۆر خراپ دان، ٦٢٣ زمان له‌ ژێر مه‌ترسی دان و ٦٠٧ زمانیش له‌ ڕه‌وشێکی هه‌ستیار دان.

به‌ پێی نه‌خشه‌ی ئاماژه‌پێکراو، هیندستان له‌ سه‌رووی ئه‌و وڵاتانه‌وه‌ دێ که‌ زیاترین ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌، تیایدا ترسی له‌ناوچوونیان هه‌یه‌. له‌ هیندستان ١٩٦ زمان، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ١٩٢ زمان، له‌ ئه‌ندۆنێزیا ١٤٧ زمان، له‌ چین و مه‌کسیک ١٤٤ زمان و له‌ ڕووسیا ١٣٦ زمان له‌ ژێر مه‌ترسیدان.

بۆ پاراستنی ئه‌و زمانانه‌ی به‌ مه‌رگی که‌سێک یان به‌ زیزبوونیان له‌ناو ده‌چن، باشترین ڕێگه‌ به‌ڕای چاودێران، جێبه‌جێکردنی سیاسه‌ته‌کانی په‌روه‌رده‌ و قسه‌کردنه‌ به‌و زمانانه‌.

***

ئاماژه‌مان پێکرد...

به‌ گوێره‌ی نه‌خشه‌ی ئه‌و زمانانه‌ی مه‌ترسیان له‌ سه‌ره‌...

له‌ تورکیا ١٥ زمان له‌ ژێر مه‌ترسی دان...

هه‌روه‌ها به‌ گوێره‌ی ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌ی له‌ تورکیا له‌ ناوچوون، سێ زمانن...

***

یۆنسکۆ له‌ بڕیاردان سه‌باره‌ت به‌وه‌ی زمانێک تا چ ڕاده‌ له‌ ژێر مه‌ترسی دایه‌، نۆ پێوانه‌ی سه‌ره‌کی ده‌گرێته‌ به‌رچاو:

گواستنه‌وه‌ی زمان له‌ وه‌چه‌یه‌که‌وه‌ بۆ وه‌چه‌یه‌کی دی...

ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی به‌ زمانێک ده‌په‌یڤن...

رێژه‌ی قسه‌که‌ران به‌راورد به‌ دانیشتوان...

گۆڕانکاری له‌و هه‌رێمانه‌ی زمانێک قسه‌ی پێده‌کرێ...

کاردانه‌وه‌ی زمانی له‌ ژینگه‌ و شوێنی نوێ...

په‌روه‌رده‌ی زمان، بوونی سه‌رچاوه‌ و ژێده‌ری پێویست بۆ خوێندنه‌وه‌ و نووسینی ئه‌و زمانه‌...

هه‌ڵوێست و سیاسه‌تی داموده‌زگاکان و ده‌وڵه‌ت، به‌کارهێنان و دۆخی فه‌رمی ئه‌و زمانه‌...

هه‌ڵوێستی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگە له‌ به‌رامبه‌ر زمانی خۆیان... ژماره‌ و ناوه‌ڕۆکی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی سه‌باره‌ت به‌و زمانه‌ له‌ ئارا دان.

***

باشه‌، زمانێک چۆن له‌ مردن ڕزگار ده‌بێ؟

له‌ ڕێنماییه‌کانی یۆنسکۆدا به‌مشێوه‌یه‌ وەڵامی ئه‌و پرسیاره‌ دراوه‌ته‌وه‌:

له‌پێناو ڕزگارکردنی زمانێک له‌ مردن، خاڵی هه‌ره‌ گرنگ قسه‌کردن به‌و زمانه‌ و ئافراندنی هه‌لومه‌رجی نوێیه‌ له‌ پێناو خوێندنی مناڵان.

***

وه‌ک ده‌بینین ئێستاکه‌ له‌ تورکیا گفتوگۆ له‌ سه‌ر “زمان” ده‌کرێ...

ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ، پلان دارشتن بۆ له‌ناو بردنی زمانێک، واته‌ گفتوگۆ له‌ سه‌ر ئه‌نجامدانی تاوانێک.

دونیا پێشکه‌وتووه‌ و کار ده‌کرێ له‌ سه‌ر ڕزگارکردنی زمانه‌کان، به‌ڵام ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین زمانێک له‌ ناو ببه‌ین که‌ بیست میلیۆن که‌س قسه‌ی پێده‌کا.

گه‌لۆ به‌ڕای ئێوه‌، ئه‌مه‌ جێگه‌ی شانازییه‌؟

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی ستار

۱۳۸۹/۰۹/۲۷

جووت زمان


ئه‌نگین ئاردچ
له‌ تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی
 

له‌ دیاربه‌کر و ده‌وروبه‌ری، بێ ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی بڕیاری حکوومه‌ت بکرێ، خه‌ڵک به‌ شێوه‌یه‌کی پراکتیکی به‌ره‌و به‌کارهێنانی دوو زمان ده‌ڕۆن...

تابلۆی شوێنه‌ بازرگانیه‌کان به‌ دوو زمان ده‌نوسرێ، ته‌نانه‌ت هه‌ندێک له‌ کاسپکاران ده‌ستیشیان پێکردووه‌ و نرخی سه‌ر سه‌وزه‌ و میوه‌کانیان به‌ دوو زمانی تورکی و کوردی نوسیوه‌.. ئه‌لما / سێڤ، دۆماتێس / به‌عجانا سۆر، مارول/ خاس {جۆرێک له‌ سالاد}، هیار / خیار... له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ هه‌ندێک له‌ شاره‌وانییه‌کان، له‌ سه‌ر زبڵدانه‌کان به‌ دوو زمان نوسیویانه‌: سوور به‌له‌دیه‌سی / شاره‌داریا سورێ..

من ئه‌م فیلمه‌م پێشتر بینیوه‌.

له‌کوێ؟ له‌ هێلسنکی.

له‌ فینلاند دوو زمانی فه‌رمی به‌ کار ده‌برێ، فینلاندی و سوێدی. چونکه‌ له‌و وڵاته‌ که‌مینه‌یه‌کی سویدی زۆر پێداگر و جدی ده‌ژین. تابلۆی سه‌رجه‌م کۆڵان و گه‌ڕه‌که‌کان به‌ دوو زمان نووسراوه‌، له‌ سه‌ره‌وه‌ به‌ فینلاندی و له‌ ژێره‌وه‌ش به‌ سویدی. له‌ نزیکه‌وه‌ بینومه‌.

به‌ڵام نه‌مبیست که‌س باس له‌ پارچه‌ پارچه‌کردنی خاکی فینلاند بکا.

سوێند به‌ خوا له‌ ئیسپانیاش بینیومه‌.

له‌ بارسێلۆنا به‌پێچه‌وانه‌وه‌ی فینلاند، سه‌رجه‌م ناوه‌کان سه‌ره‌تا به‌ کاتالانی نووسراون، ئینجا له‌ خواره‌وه‌، به‌ زمانی ستاندارد واته‌ ئیسپانیش نوسراون. له‌ زۆر شوێن ته‌نانه‌ت ناوه‌ ئیسپانیه‌که‌ی نه‌نووسراوه‌.

له‌ فه‌ره‌نساش بینیومه‌. نه‌چوومه‌ته‌ برۆتانیا و کۆرس، به‌ڵام له‌ باشووری ڕۆژئاوای فه‌ره‌نسا، له‌ هه‌رێمی باسک له‌ بایۆنه‌وه‌ بگره‌ تا هاندایه‌ زمانی باسکیش له‌ پاڵ زمانی فه‌ره‌نسی به‌کار ده‌برێ. له‌ ئیرون، سان سه‌باستیان، بیلبائۆ و سانتانده‌ری ئیسپانیاش به‌ هه‌مان شێوه‌.

له‌ ناوچه‌ی ویڵزی به‌ریتانیاش ئه‌م بارودۆخه‌ به‌دی ده‌کرێ. (سکۆتله‌ندا ته‌نانه‌ت پاره‌که‌شی جیاوازه‌!) له‌ هه‌ندێک وڵات زمانه‌کان وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌ چه‌قۆ له‌تت کردبن، لێک جیا بوونه‌ته‌وه‌. بۆ نموونه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ به‌لژیک بکه‌ین.

له‌ سویس، له‌ ژنێڤه‌وه‌ بچنه‌ لۆزان، له‌وێشه‌وه‌ به‌ره‌و زوریخ بڕۆن، زمانی فه‌ره‌نسی له‌ شوێنێک کت و پڕ نامێنێ و ده‌ مه‌تر ئه‌ولاتر تابلۆی ئاڵمانی ده‌بینرێن.

تۆ بڵێی ئه‌مانه‌ سه‌ربه‌خۆخواز بن؟ بێگومان سه‌ربه‌خۆخواز هه‌ن، به‌ڵام که‌مینه‌ن.

له‌ به‌ریتانیا و ئیسپانیا جیاخواز، له‌ نۆروێژ کۆماریخواز و له فه‌ره‌نسا لایه‌نگرانی پاشایه‌تی هه‌ن، به‌ڵام که‌مینه‌ن. (له‌ سویس که‌سێک جیاخواز بێ، به‌ شێتی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن). زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری که‌مینه‌ داوای ئۆتۆنۆمی زیاتر ده‌کا، به‌ڵام نایه‌وێ داببڕێ.

دیاره‌ ئه‌م خۆسه‌رییه‌ش زێده‌تر له‌ وڵاتانی یه‌کێتی ئه‌وروپا سه‌قامگیر بووه‌.

کورده‌کانی له‌مه‌ڕ ئێمه‌ش هه‌مان بارودۆخیان هه‌یه‌.

ئازادیان گه‌ره‌که‌، ئۆتۆنۆمیان ده‌وێ، به‌ڵام که‌من ئه‌وانه‌ی لایه‌نگری سه‌ربه‌خۆیی و جیابوونه‌وه‌ن...

ڕێگای ژیرانه‌ش هه‌ر به‌مجۆره‌یه‌. چونکه‌ ئاستی شارستانیه‌تی هاوچه‌رخ له‌م خاڵه‌دا به‌رجه‌سته‌ ده‌بێ.

ئه‌گه‌ر پارتی داد و گه‌شه‌ پێدان بیه‌وێ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ٢٠١١دا سه‌ربکه‌وێ، ده‌بێ ده‌ستورێکی نوێ دابڕێژێ... پێویسته‌ ئه‌م ده‌ستووره‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه‌ په‌سند بکرێ.

مه‌ردۆخ نایه‌، به‌ڵام دیموکراسی با...

ژێده‌ر: ڕۆژنامه‌ی سه‌باح

۱۳۸۹/۰۸/۲۹

سلێمانی – به‌غدا، ئه‌نقه‌ره‌ - دیاربه‌کر


چه‌نگیز چاندار
له‌ تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی


له‌ "نادی کۆمه‌ڵایه‌تی" شاری سلێمانی دانیشتووین. هۆڵێکی گه‌وره‌ که‌ پڕاوپڕه‌ له‌ حه‌شیمه‌ت، هه‌ر وه‌ک خواردن و خواردنه‌وه‌ی سه‌ر مێزه‌کان. به‌ره‌و که‌سی لای چه‌پم ده‌چه‌مێمه‌وه‌ و پرسیاری تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی شوێنی میوانداره‌ییه‌که‌ی لێده‌که‌م. ده‌ڵێ "چۆنتان پێ بڵێم" ئینجا پاش ساتێک دوودڵی وەڵام ده‌داته‌وه‌ "ئه‌گه‌ر به‌ زمانێکی مارکسیانه‌ بڵێین، ئێره‌ شوێنی ئاریستۆکراته‌کانی سلێمانییە".

له‌ ته‌نیشتی چه‌پم، شاعیری مه‌زن شێرکۆ بێکه‌س دانیشتووه‌ که‌ شاعیرێکی ناسراوی کوردستانی عێراقه‌ و ناوبانگی سنووره‌کانی عێراقی تێپه‌ڕاندووه‌. له‌به‌رامبه‌ریشم، سه‌رۆکی یه‌کێتیی نووسه‌رانی سلێمانی دکتۆر شیرکۆ و وه‌رگێڕی به‌رهه‌مه‌کانی عه‌زیز نه‌سین و ڕوشنبیری ناسراو باقر دانیشتوون. بۆ قسه‌کردن له‌ سه‌ر وێژه‌ و فه‌رهه‌نگ له‌ ده‌وری یه‌ک کۆبووینه‌ته‌وه‌. یه‌که‌ یه‌که‌ قسه‌ له‌ سه‌ر نووسه‌ران ده‌که‌ین. له‌ ئۆرهان پاموکه‌وه‌ بگره‌ تا میلان کۆندێرا، له‌ ئالبێر کامووه‌ بگره‌ تا نابۆکۆڤ، له‌ سارتێره‌وه‌ بۆ بۆرخێس و له‌ ئه‌دۆنیسه‌وه‌ بۆ نزار قه‌ببانی.

دوو کتێبی ئۆرهان پاموک به‌ ناوه‌کانی "ناوی من سووره‌یه‌" و "به‌فر" وه‌رگێڕدراونه‌ته‌ سه‌ر زاراوه‌ی سۆرانی، یه‌کێک له‌ وه‌رگێڕه‌کان خه‌ڵکی چه‌مچه‌ماڵ و ئه‌وی تریان خه‌ڵکی که‌رکووکه‌. له‌ده‌رفه‌تێکدا باقر ده‌پرسێ "ئۆرهان پاموک شایانی خه‌ڵاتی نوبێل نه‌بوو، ده‌ڵێن له‌ ژێر باندۆڕی ئاڵمانه‌کان خه‌ڵاته‌که‌ی پێدراوه‌، گه‌لۆ وایه‌؟ ئێوه‌ ده‌ڵێن چی؟" ده‌که‌ومه‌ ناو قسه‌کان و ده‌ڵێم "وا نییه‌". دیاره‌، تیۆری پیلانگێڕی له‌ کوردستانیش که‌م نییه‌. ته‌نانه‌ت له‌ بواری ئه‌ده‌بیاتیشه‌وه‌.

سلێمانی چه‌ندین سه‌ده‌یه‌ بێ ئه‌ملاو ئه‌ولا، ناوه‌ندی ناسنامه‌ی فه‌رهه‌نگی کورده‌کانه‌ و بناغه‌ی پێگه‌ی سیاسی سه‌رۆک کۆماری عێراق جه‌لال تاڵه‌بانییه‌.

له‌ گه‌رمه‌ی قسه‌کردن له‌ سه‌ر ئه‌ده‌بیات، سه‌رنجه‌کان له‌ سه‌ر هه‌وڵه‌کانی دامه‌زراندنی حکومه‌تن له‌ به‌غدا. ئاخۆ تاڵه‌بانی، یان به‌واتایه‌کی دیکه‌ کورده‌کان، ده‌توانن پۆستی سه‌رۆک کۆماری بپارێزن؟ له‌ وتووێژه‌کانی دامه‌زراندنی حکومه‌ت له‌ به‌غدا که‌ ڕۆژی سێشه‌ممه‌ له‌ هه‌ولێر به‌ڕێوه‌ چوون، ئه‌یاد عه‌للاوی و تارق هاشمی واته‌ "بلۆکی سوننه‌" به‌شداری جڤینه‌کانی ڕۆژی یه‌که‌م نه‌بوون. ئایا کورسییه‌که‌ی تاڵه‌بانی له‌ مه‌ترسی دایه‌؟

دکتۆر شێرکۆ، له‌ سه‌ر یه‌ک ته‌له‌فۆن ده‌کا، له‌ سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕپێکراوه‌وه‌ هه‌واڵی پێده‌گا. ده‌ڵێ "ئه‌مریکا و سعودییه‌کان، بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رۆک کۆماری ڕاده‌ستی سوننه‌کان بکه‌ن، کورده‌کانیان خستۆته‌ ژێر گوشاره‌وه‌." ده‌پرسم "ئایا کورده‌کان پاشه‌کشێ ده‌که‌ن؟"، شاعیری به‌ساڵاچوو شێرکۆ بێکه‌س، که‌ سیمای پڕ بووه‌ له‌ گنج، به‌ عه‌رەبی وەڵام ده‌داته‌وه‌ "ڕبما". (له‌وانه‌یه‌).

پاش ماوه‌یه‌کی کورت، دکتۆر شێرکۆ موژده‌ دێنێ "به‌رپرسێکی پایه‌به‌رزی ئه‌لعه‌راقیه‌ لێدوانی داوه‌. به‌ سه‌رۆکایه‌تی په‌رله‌مان و سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی سیاسی قایل بوون."

له‌ سه‌ر کورسیه‌کان، هه‌موویان کاردانه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن و به‌ زمانی کوردی ده‌ڵێن "زۆر باشه‌". دیسان پۆستی سه‌رۆک کۆماری که‌وته‌وه‌ ده‌ست جه‌لال تاڵه‌بانی واته‌ کورده‌کان!

سه‌یری په‌یامی کامران قه‌ره‌داغی ده‌که‌م که‌ نزیکه‌ له‌ تاڵه‌بانی و سکرتێری تاڵه‌بانی بووه‌: "سوننه‌کان که‌ به‌ ده‌ستێوه‌ردانه‌ هه‌ڵه‌کانی ئه‌مریکا و دیکه‌ی هێزه‌ ده‌ره‌کییه‌کان پشت ئه‌ستوور بوون، ئێستا ناچار ماون به‌ که‌متر له‌وه‌ قایل بن که‌ داوایان ده‌کرد."

نازانم ئه‌و هێزه‌ ده‌ره‌کییانه‌ داودئۆغڵوش ده‌گرێته‌وه‌ که‌ نوێنه‌رایه‌تی تورکیا ده‌کات یان نا؟ ڕبما.

دوابه‌دوای گۆڕانی ڕوانگه‌ی ئه‌نقه‌ره‌ سه‌باره‌ت به‌ کورده‌کان هه‌ستم به‌شتێک کرد، یان ڕاستتر وایه‌ بڵێم که‌ هاتمه‌ ئێره‌ شتێک فێر بووم: سه‌ردانی نیچیرڤان بارزانی و فوئاد مه‌عسوم وته‌بێژی سه‌رۆکایه‌تی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان بۆ تورکیا له‌ سه‌ر داوای جه‌لال تاڵه‌بانی بووه‌. تاڵه‌بانی، ویستویه‌تی په‌یامی پشتیوانی تۆکمه‌ی ئه‌نقه‌ره‌ له‌ کورده‌کان له‌ ڕێگه‌ی خودی بارزانیه‌وه‌ پێشکه‌ش بکرێ.

ده‌بێ ئه‌حمه‌د داود ئۆغلۆ له‌هه‌ولێر، ئه‌و په‌یامه‌ی له‌ مه‌سعود بارزانیش بیستبێ.

له‌وانه‌یه‌ به‌لای هه‌موو که‌سه‌وه‌ ئاشکرا بێ که‌ تورکیا، بۆ دروستکردنی هاوسه‌نگی له‌ به‌رامبه‌ر باندۆڕی ئێران، له‌ ڕێگه‌ی به‌کارهێنانی کارتی سوننه‌، که‌وتۆته‌ سه‌نگه‌ری ئه‌مریکا – عه‌ره‌بستانی سعودی – ئه‌رده‌ن و ته‌نانه‌ت سووریاوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ له‌ سه‌ر حیسابی کورده‌کان ته‌واو ده‌بوو.

کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئه‌نقه‌ره‌ له‌بری مشت و ماڵ کردنی ڕوانگه‌ی خۆی سه‌باره‌ت به‌ کورده‌کانی ده‌ره‌وه‌ به‌ گشتی و کورده‌کانی ناوخۆ به‌تایبه‌تی، له‌ریشه‌وه‌ گۆڕانکاری به‌سه‌ردا بێنێ.

ڕوانگه‌کان سه‌باره‌ت به‌ عێراق، کوردستانی عێراق و له‌ هه‌موویان گرنگتر دیاربه‌کر، په‌یوه‌یه‌ندییه‌کی پته‌ویان به‌یه‌که‌وه‌ هه‌یه‌.

کاتێک حکومه‌ت له‌ داواکانمان گه‌یشت، ده‌بێ هیوادار بین که‌ ژیرانه‌ هه‌ڵسوکه‌وت ده‌کا...

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی ڕادیکاڵ

۱۳۸۹/۰۸/۲۸

به‌غدا له‌ په‌نجه‌ره‌ی هه‌ڵه‌بجه‌وه‌



چه‌نگیز چاندار
له‌تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی



سه‌رخێل له‌ وه‌ڵامی پرسیاره‌که‌مدا که‌ "ئایا هه‌وڵدانه‌کانی به‌غدا بۆ پێکهێنانی حکومه‌ت ده‌شۆپێنی؟" شانی هه‌ڵته‌کاند و بێ موبالا گوتی "په‌یوه‌ندییه‌کی ئه‌وتۆی به‌ منه‌وه‌ نییه‌."

به‌رده‌وام بووم و پرسیم "بۆچی؟ ده‌تانه‌وێ بڵێن هه‌ر چی بێ ئێمه‌ حکومه‌تی خۆمان هه‌یه‌ و هه‌ست به‌ بۆشایی حکومه‌ت ناکه‌م؟" له‌وەڵامدا گوتی "با وای دابنێین." گوتیشی "ده‌مانه‌وێ سه‌ربه‌خۆ بین. ئێمه‌ پێویستمان به‌ سه‌دامێکی دیکه‌ نییه‌. ساڵح موتڵه‌گ سه‌دامی دووهه‌مه‌..."

ساڵح موتڵه‌گ ته‌نانه‌ت ئه‌ندام په‌رله‌مانیش نییه‌، به‌ڵام له‌ پێکهێنانی کوتله‌ی ئه‌لعه‌راقیه‌ به‌ سه‌رۆکایه‌تی ئه‌یاد عه‌لاوی ڕۆڵێکی به‌رچاوی هه‌بووه‌. که‌سایه‌تیه‌کی سوننه‌ و عه‌ره‌بێکی نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌. کۆنه‌ به‌عسیه‌ و یه‌کێکه‌ له‌ میوانه‌ سه‌رقاڵکه‌ره‌کانی ئه‌حمه‌د داود ئۆغڵو له‌ تورکیا. به‌رده‌وام له‌و وڵاته‌یه‌.

سه‌رخێڵ به‌ڕێوه‌به‌ری مۆنۆمێنتی هه‌ڵه‌بجه‌یه‌. له‌ کاتی "ژینۆساید" و بۆردومانی هه‌ڵه‌بجه‌ به‌ چه‌کی کیمایی له‌ لایه‌ن سه‌دام حسێنه‌وه‌ له‌ ١٦ی ئاداری ١٩٨٨، نۆ ساڵی ته‌مه‌ن بووه‌. باوک و دایکی لەگەڵ زیاتر له‌ پێنج هه‌زار مرۆڤ له‌و کاره‌ساته‌دا که‌ لە تەک هیرۆشیما و ناکازاکی به‌راورد ده‌کرێ، گیانیان له‌ده‌ست داوه‌. له‌ میانه‌ی سه‌ردانی گۆڕستانی هه‌ڵه‌بجه‌، که‌ نزیکه‌ی دوو هه‌زار مرۆڤ له‌ سێ گۆڕی به‌کۆمه‌ڵدا نێژراون و ناوی دایک و باوکی سه‌رخێڵیش لەگەڵ ١١٠٠ که‌سی تر له‌ سه‌ر کێله‌کان نووسراوه‌، تابلۆیه‌ک له‌ به‌ر ده‌رگاکه‌ سه‌رنجی ڕاکێشام:

"هاتنه‌ ژووره‌وه‌ بۆ به‌عسیه‌کان قه‌ده‌غه‌یه‌."

پێی ده‌ڵێم: یانی ته‌نانه‌ت ساڵح موتڵه‌گ ببێته‌ سه‌رۆک وه‌زیریش، ناتوانێ بێته‌ ئێره‌...

به‌ پێکه‌نینه‌وه‌: نه‌خێر.

***

هه‌ڵه‌بجه‌ له‌ شوێنێک هه‌ڵکه‌وتوه‌ که‌ ده‌ڕوانێته‌ چیاکانی هه‌ورامان، له‌ خواره‌وه‌شی ده‌شتی به‌رینی شاره‌زوور هه‌یه‌. ناکۆک لەگەڵ ڕه‌نگی چه‌که‌ کیماییه‌کان، هه‌وایه‌کی پاکژی هه‌یه‌ و شارۆچکه‌یه‌کی شیرینی کوردستانه‌. له‌ شه‌ڕی ئێران و عێراقدا به‌ هۆی ئه‌وه‌ی ٤٥ کیلۆمه‌تر له‌ ئێران دووره‌، باجیکی گه‌وره‌ی داوه‌. تاوانه‌کانی ڕژێمی ڕه‌گه‌زپه‌رستی عه‌ره‌ب له‌ به‌غدا، به‌شێوه‌یه‌کی کارتێکه‌ر له‌ "مۆنۆمێنتی هه‌ڵه‌بجه‌" نمایش ده‌کرێن.

له‌و مۆزه‌خانه‌یه‌، کامێرای نیکۆنی هاوڕێمان ڕه‌مه‌زان ئۆزتورک که‌ دوو ڕۆژ پاش کۆمه‌ڵکوژییه‌که‌ هاته‌ ئێره‌ و به‌ وێنه‌کانی کۆمه‌ڵکوژی به‌ دنیا ناساند، ئه‌و قه‌ڵه‌مه‌ی وه‌زیری سه‌دام، عه‌لی حه‌سه‌ن ئه‌لمه‌جید که‌ فه‌رمانی هێرشی کیمایی واژۆ کرد و هه‌وروه‌ها نه‌عله‌ پلاستیکه‌که‌ی ئه‌بوو ته‌حسین ده‌خرێنه‌ به‌ر چاو.

پێیان سه‌یره‌ نازانم ئه‌بوو ته‌حسین کێیه‌. "ئه‌وه‌نێ ئه‌و که‌سه‌ی ڕۆژی ٩ی ئاوریلی ٢٠٠٣ له‌ به‌غدا به‌ نه‌عل وه‌رگه‌ڕایه‌ په‌یکه‌ری سه‌دام، به‌ نه‌عل له‌ سه‌ری ده‌دا و ده‌یویست بیشکێنێ...."

به‌ بینینی شوێنه‌واره‌کانی ڕوخانی ڕژێمی سته‌م له‌ عێراق، ئه‌و ساتانه‌م دێته‌وه‌ بیر.

ڕۆژانه‌ خه‌ڵک سه‌ردانی مۆزه‌ی یاده‌وه‌رییه‌کانی هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌که‌ن. چه‌ند کاتژمێرێک به‌ر له‌ سه‌ردانی من، نوێنه‌رانی باڵوێزخانه‌ی ژاپۆن له‌ به‌غدا هاتبوون. هه‌روه‌ها گه‌نجێکی چوارشانه‌ له‌وێ له‌ من نزیک بۆوه‌ و به‌ تورکی گوتی زۆر خۆشحاڵه‌ لێره‌ من ده‌بێنێ.

له‌ کوێوه‌ هاتوون؟

له‌ "بێرن"، پایته‌ختی "سوییس"ه‌وه‌..

خه‌ڵکی کام شاری تورکیان؟

دێرسیم!

***

زیاتر له‌ هه‌شت مانگه‌ عێراق نه‌یتوانیوه‌ حکومه‌ت پێک بێنێ و ئه‌و هه‌لپه‌ساردنه‌ له‌ دنیادا ڕیکۆردی شکاندوه‌. له‌ ناو عێراق، له‌ کۆڵانه‌کانی هه‌ڵه‌بجه‌وه‌ سه‌یری دوا پێشهاته‌کان ده‌که‌م. به‌ هه‌رحاڵ، بێ حکومه‌تی عێراق، له‌ کوردستانی عێراق هه‌ست پێ ناکردرێ؛ چونکه‌ له‌ کوردستان حکومه‌ت هه‌یه‌ و "بۆشایی حکومه‌ت" لانیکه‌م لێره‌، له‌ خاڵه‌ دووره‌کان، ته‌نانه‌ت له‌ هه‌ڵه‌بجه‌ی نزیک سنوری ئێران به‌دی ناکرێ.

هێزی کورده‌کان گه‌یشتۆته‌ ئاستێک، ئه‌گه‌ر ئه‌وان نه‌ڵێن "به‌ڵێ"، ئه‌وا له‌ به‌غداش حکومه‌تی عێراق پێک نایه‌.

کورده‌کان له‌م دۆخه‌یاندا، هه‌ستی "شانازی"یشیان ناشارنه‌وه‌. شه‌وی ڕابردوو، له‌ شاری سلێمانی به‌رپرسێکی باڵا گوتی "دوێنی داودئۆغڵو به‌ر له‌وه‌ی بچێته‌ به‌غدا، هاته‌ هه‌ولێر. له‌ هه‌ولێره‌وه‌ ڕۆێشته‌ به‌غدا." ئینجا به‌رده‌وام بوو "ئایا جارانیش وابوو؟"

جاران وابوو؟

بێگومان وا نه‌بوو. زۆر شت ده‌رهه‌ق به‌ کورده‌کان گۆڕانی به‌ سه‌ر دادێ.

له‌ هه‌موو شوێنێک....

سه‌رچاوه‌؛ ڕۆژنامه‌ی ڕادیکاڵ

۱۳۸۹/۰۸/۰۶

وتوێژی ڕۆژنامه‌ی "رادیکاڵ" لەگەڵ موراد قەرەیڵان



ئاماژە: قه‌ندیل بۆته‌ جێی سه‌رنجی ڕۆژنامه‌نووسه‌ هه‌رێمی و بیاینیه‌کان. به‌مدواییانه‌ چه‌ندین ڕۆژنامه‌نووسی تورک ڕوویان کرده‌ قه‌ندیل و له‌گه‌ڵ که‌سی ژماره‌ یه‌کی په‌که‌که‌، موراد  قەرەیڵان چاوپێکه‌وتنیان ئه‌نجامدا‌. حه‌سه‌ن جه‌مال (رۆژنامه‌ی میللیه‌ت)، عه‌مبه‌رین زه‌مان (رۆژنامه‌ی خه‌به‌ر تورک)، عوسمان ساغرلی (رۆژنامه‌ی تورکیا)، ئه‌حمه‌د ئاڵتان و یاسه‌مین چۆنگار (رۆژنامه‌ی ته‌ڕه‌ف) و ئێستاش ئه‌رتوغرول ماڤی ئۆغڵو له‌ ڕۆژنامه‌ی ڕادیکاڵه‌وه‌ له‌ نزیکه‌وه‌ دیدارو چاوپێکه‌وتنیان لەگەڵ  قەرەیڵان ئه‌نجامداوه‌. له‌م وتوێژه‌دا ئه‌رتوغرول بانگه‌شه‌ ده‌کا که‌ یه‌که‌مجاره‌  قەرەیڵان وا بێپه‌رده‌ بۆ ڕۆژنامه‌یه‌کی تورکیا قسه‌ ده‌کا و وتوێژه‌که‌ به‌ "دانپێدانان" وه‌سف ده‌کا. هه‌ر چه‌ند ئه‌وه‌ له‌ ناو ڕۆژنامه‌نووسان و ڕۆژنامه‌کانی تورکیادا باوه‌ و هه‌میشه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ن و پێیان خۆشه‌ "یه‌که‌مین" بن و هه‌موو که‌سیش "یه‌که‌مین" شته‌کان به‌ ئه‌وان بڵێ.

سازدانی: ئه‌رتوغرول ماڤی ئۆغڵو
له‌ تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
له‌ دۆڵی ئاکۆیانه‌وه‌ به‌ره‌و قه‌ندیل

له‌ تاریک و ڕوونی به‌یاینیه‌وه‌، نزیکه‌ی دوو کاتژمێر له‌ به‌رده‌م خانوویه‌ک چاوه‌ڕێم کرد. ماوه‌یه‌کی تر دێن و ئه‌و پیاوه‌ی له‌ به‌رامبه‌رم داده‌نیشێ، ده‌ڵێ "ئیتر تێگه‌یشتووین ده‌وڵه‌ت متمانه‌ی به‌ ئێمه‌ نیه‌، به‌ڵام ئێمه‌ش متمانه‌ به‌ ده‌وڵه‌ت ناکه‌ین." باس له‌و هه‌نگاوانه‌ ده‌کا که‌ له‌ درێژکردنه‌وه‌ی ئاگربه‌ستدا ڕۆڵیان هه‌یه‌ و زۆر ڕاشکاوانه‌ باس له‌ په‌یوه‌ندییه‌کانیان لەگەڵ ئێران، ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتوه‌کان و ئیسرائیل ده‌کا. تا ئێستا وه‌ها ڕاشکاوانه‌ لەگەڵ که‌سدا قسه‌ی نه‌کردووه‌. گوتی "له‌مه‌وبه‌دوا له‌ لایه‌ن په‌که‌که‌وه‌ زیان به‌ که‌سانی سڤیل ناگا".

له‌گه‌ڵ نزیک بوونه‌وه‌ی ده‌نگی ئه‌و ئۆتۆمبێله‌ی به‌ره‌و قه‌ندیل ده‌ڕوا، له‌شوێنی خۆم هه‌ڵده‌ستم و ده‌چمه‌ به‌رده‌می. ئه‌و پیاوه‌ی خۆی به‌ "ده‌نیز" ده‌ناسێنێ، "مه‌رحه‌با"م لێده‌کا و ده‌م به‌ بزه‌ ده‌ڵێ: به‌خێر بێن. پێموابێ ڕێگه‌یه‌کی تاقه‌ت پڕوکێن بوو. گه‌لۆ ئاماده‌ن؟

له‌ناو تۆیۆتایه‌کی چوار ته‌گه‌ری جووت کابینه‌دا، هه‌ست ده‌که‌ی وه‌کوو چۆمێکی خرۆشاو له‌ناو دۆڵی ئاکۆیان که‌ ده‌که‌وێته‌ نێوان دیانا و ڕانیه‌وه‌، به‌ره‌و پێشه‌وه‌ ده‌چی. ڕێگایه‌ک که‌ ڕووی له‌ ناوچه‌کانی ئێرانه‌، فراز و نشێو و پێچ و خه‌می زۆر تێدایه‌ و هه‌ر چۆنێک بێ مرۆڤ هه‌ڵده‌به‌زێنێته‌وه‌.

تۆیۆتا له‌ شوێنێک ده‌وه‌ستێ و بۆ دواوه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. پاش پێنج خوله‌ک ڕۆیشتن، سه‌ر له‌نوێ ده‌وه‌ستێ و هه‌مدیس بۆ دواوه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. زۆر به‌ ساده‌یی ده‌پرسم "رێگه‌تان هه‌تڵه کردووه‌؟" ئه‌و، که‌ چیا ڕوخساری سووتاندبوو، گوتی "نه‌خێر، چاوه‌ڕوانی هێمایه‌کم." به‌ڵام من له‌ ده‌وروبه‌ر ده‌ڕوانم و جگه‌ له‌ مه‌ل، له‌ ده‌عبا، له‌ دار و گوڵ، ئاماژه‌یه‌ک له‌ بوونه‌وه‌رێکی زیندوو نابینم. ئینجا سه‌رله‌نوێ ئۆتۆمبێله‌که‌ ده‌وه‌ستێ. شوفێر ده‌ڵێ "له‌مه‌وبه‌دوا هه‌ندێک به‌ پێ ڕێ ده‌که‌ین." هیچکه‌س له‌و ناوه‌ به‌دی ناکرێ. بێگومان ڕێپێوانێکی دوور و درێژمان له‌ پێشه‌. به‌ده‌ربه‌ندێکی بچووکدا تێده‌په‌ڕین و ناوچه‌یه‌کی سه‌وز دێته‌ به‌ر ده‌ممان. کتوپڕ چه‌ند چه‌کدارێک خوویا ده‌که‌ن، له‌ ژن ده‌چن. بێده‌نگ و وریا. له‌ پاش سه‌ریان موراد  قەرەیڵان ده‌بینرێ، ناوی ژماره‌ یه‌کی په‌که‌که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌. ئه‌و که‌سه‌ی له‌ هه‌موو شوێنێکی جیهان به‌ دوایدا ده‌گه‌ڕێن. به‌گوێره‌ی ناسنامه‌که‌ی، ساڵی ١٩٥٤ له‌ "بیره‌جیک" له‌دایک بووه‌. ساڵی ١٩٧٩ به‌شداری ڕیزه‌کانی په‌که‌که‌ بووه‌. به‌ر له‌ کوده‌تای ١٢ی سێپته‌مبه‌ر په‌ڕیوه‌ی ده‌ره‌وه‌ی وڵات بووه‌ و قه‌ت نه‌که‌وتۆته‌ گرتووخانه‌وه‌. له‌ من نزیک ده‌بێته‌وه‌ و ته‌وقه‌م لەگەڵدا داکا: "به‌خێر بێن."

ئه‌وانیش وتوێژه‌که‌ تۆمار ده‌که‌ن

ئێستا له‌ناو تاوڵێک داین که‌ سه‌ره‌وه‌ و ده‌وروبه‌ری داپۆشراوه‌. مێزێک و سێ کورسی لێ دانراوه‌ و حه‌سیرێکیش له‌ سه‌ر ئه‌رزه‌که‌ ڕاخراوه‌. پێڵاوه‌کان داده‌نێین. موراد  قەرەیڵان له‌سه‌ر کورسیه‌ک داده‌نیشێ. منیش له‌ نزیک ئه‌و. له‌به‌رامبه‌رمدا بۆزان ته‌کین یه‌کێک له‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی په‌که‌که‌ داده‌نیشێ. له‌ کن ده‌نگ هه‌ڵگره‌که‌ی من، ئه‌وانیش ده‌نگ هه‌ڵگری خۆیان داده‌نێن. وێنه‌ ده‌گرن و مۆڵه‌تم لێ وه‌رده‌گرن بۆ ئه‌وه‌ی چه‌ند خوله‌کێک به‌ کامێرا، چاوپێکه‌وتنه‌که‌ تۆمار بکه‌ن تاکوو له‌ ئه‌رشیڤی خۆیاندا هه‌بێ. ته‌نیا باس له‌سه‌ر ڕۆژه‌ڤی شه‌ڕو ئاشتی له‌ تورکیا و ئه‌و بابه‌تانه‌ی دیکه‌ ناکه‌ین که‌ قسه‌یان زۆر له‌ سه‌ر ده‌کرێ، به‌ڵکوو پێداگرم له‌سه‌ر ئه‌و پرسیارانه‌ی به‌ ساڵانه‌ سه‌باره‌ت به‌ په‌که‌که له‌ مێشکمدا که‌ڵه‌که‌ بوون. پرسیار ده‌که‌م و  قەرەیڵان وەڵام ده‌داته‌وه‌...

ئاخۆ دوا مۆڵه‌تی ئاگربه‌ست ٣١ی ئۆکتۆبه‌ره‌؟

له‌ڕاستیدا ئێمه‌ به‌رده‌وام لایه‌نگری ئاگربه‌ست و دژی شه‌ڕین. پێویسته‌ هه‌نگاوی متمانه‌به‌خش به‌رز بکرێنه‌وه‌. هه‌نگاوێک که‌ کۆتایی به‌ ئۆپه‌راسیۆنه‌کان بێنێ. پێشخستنی پێڤاژۆی دیالۆگ لەگەڵ ئۆجه‌لان واتایه‌کی گرنگی هه‌یه‌. دوا چاوپێکه‌وتن له‌ به‌رواری ١٦ی سێپته‌مبه‌ردا ئه‌نجام دراوه‌. پێویسته‌ شێوازێکی ئه‌رێنی، متمانه‌به‌خش و به‌سوود بۆ چاره‌سه‌ری به‌کار ببرێ. چاوه‌ڕوانین و هێشتا بڕیارمان نه‌داوه‌. ناتوانین شانبه‌شانی هه‌ڵسوکه‌وته‌ نه‌رێنیه‌کان، هه‌ڵوێستێکی ئه‌رێنی بنوێنین. هه‌ندێک شتیش هه‌یه‌ که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌ی ئێمه‌ ڕوو ده‌دا. ئێمه‌ خوازیاری ئاگربه‌ستێکی هه‌میشه‌یین. ده‌سپێکردنی قۆناغی دیالۆگ و وتوێژ، په‌یوه‌ندی به‌ بێده‌نگکردنی یه‌کجاره‌کی چه‌که‌کانه‌وه‌ هه‌یه‌. جارێکیان حه‌سه‌ن جه‌ماڵ گوتی "په‌له‌پیتکه‌تان له‌ سه‌ر ماشه‌ی تفه‌نگه‌کان لابه‌ن". ئێمه‌ وا ده‌که‌ین، ئه‌و قامکی لا نابا، یه‌کلایه‌نه‌ش نابێ. ڕووداوه‌کان هه‌ڵده‌سه‌نگێنین، چاوه‌ڕێ ده‌که‌ین و به‌ گوێره‌ی بارودۆخه‌که‌ بڕیارێک ده‌ده‌ین.

ڕه‌خنه‌ی تووند له‌ چه‌پ

له‌ کاتێکدا که‌ ته‌رمی شه‌هیده‌کان دێنه‌وه‌ و گه‌نجانی په‌که‌که‌ له‌ چیاکان ده‌کوژرێن، ڕوداوه‌کان به‌ره‌و شه‌ڕێکی خوێناویمان ده‌به‌ن، له‌و حاڵه‌ته‌دا، ئاشتی چۆن سه‌قامگیر ده‌بێ؟ دانیشتوانی ترابزۆن، مانیسا، ئوشاک و ئه‌نقه‌ره‌ چۆن قایل ده‌بن؟
بێگومان له‌ به‌رامبه‌ر خه‌ڵکی تورکیا به‌رپرسیارێتیمان له‌ ئه‌ستۆیه‌. ئاریشه‌یه‌کی سیاسی ئه‌وتۆمان هه‌یه‌ که‌ خۆمانیان پێ بناسێنین. ناڵێم له‌و ڕوه‌وه‌ هه‌موو شتێکمان به‌جێ گه‌یاندووه‌. لێره‌دا، تاقمێکی دیکه‌ش به‌رپرسیارن. بزووتنه‌وه‌ی چه‌پی تورکیا. ئێمه‌ له‌ ناساندنی تێکۆشانه‌که‌ماندا که‌موکوڕیمان هه‌بووه‌ و چه‌پی تورکیاش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌مایه‌سیی زۆر بوو، بۆشایه‌کی گه‌وره‌ هاته‌ ئاراوه‌.
شۆڤێنیزم بوو به‌ کاردانه‌وه‌یه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی. جوڵانه‌وه‌ی کورد به‌ تێپه‌ڕبوونی زه‌مان، به‌ جه‌ماوه‌ری بوو. هه‌رچی جووڵانه‌وه‌ی چه‌پیشه‌ دووره‌ په‌رێز ما. ئه‌گه‌ر لەگەڵ جووڵانه‌وه‌ی کورد به‌راوردی بکه‌ین، کۆمه‌ڵگەی تورک که‌وته‌ دۆخی گۆشه‌گیرییه‌وه‌. لەگەڵ جوڵانه‌وه‌ی کورد مه‌ودایان که‌وته‌ ناو. له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌، هه‌ڵوێستی خۆ دوورگرتنی چه‌پی تورک، وایکرد پێگه‌یه‌کی ئه‌وتۆی له‌ناو کۆمه‌ڵگەدا نه‌مێنێ. لایه‌نێکی چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌که‌ش، قایلکردنی گه‌لی تورکه‌. له‌مڕوه‌وه‌ تێکۆشانمان درێژه‌ی ده‌بێ.

له‌زۆر شوێن په‌که‌که‌ ته‌قینه‌وه‌ ئه‌نجام ده‌دا. هه‌روه‌ها په‌که‌که‌ هه‌ندێک لێدوانی ڕاگه‌یاند، بۆ نموونه‌ گوتی "چالاکیه‌کانمان ده‌به‌ینه‌ ناو شاره‌کانه‌وه‌ و شاره‌کانیان لێ ده‌که‌ینه‌ دۆزه‌خ." ئایا نابینن مرۆڤه‌کان زیانیان پێ ده‌گا و ڕقیان له‌م کرده‌وانه‌یه‌؟

له‌مباره‌وه‌ هه‌ندێک له‌ ڕووداوه‌کان له‌ده‌ره‌وه‌ی ویستی ئێمه‌ ڕوو ده‌ده‌ن. وه‌ک ڕووداوه‌که‌ی شاری هه‌کاری. با ئه‌وه‌تان پێ بڵێم. له‌م ساڵانه‌ی دواییدا به‌ هۆی پێشکه‌وتنی هه‌ندێک هه‌لومه‌رج، زۆر هه‌ستیارتر له‌جاران هه‌ڵسوکه‌وت ده‌که‌ین و له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ هێزه‌کانمان به‌ پرنسیپ په‌روه‌رده‌ ده‌که‌ین. له‌ مه‌ترۆپۆله‌کان، له‌ هه‌ر شوێنێ چالاکی ئه‌نجام بده‌ین، پرنسیپی سه‌ره‌کیمان ئه‌وه‌ ده‌بێ زیان به‌ که‌سانی سڤیل نه‌گات. له‌رابردوودا ڕووی دا، به‌ڵام ئیتر ئه‌مه‌ دووباره‌ نابێته‌وه‌.

"به‌ڵێ هه‌ڵه‌مان کردوه‌"
زۆر ڕووداوی دڵته‌زێن هه‌ن. ڕووداوگه‌لی وه‌ک (ماڤی چارشی)، (چه‌تینکایا) و چه‌ندین ڕووداوی هاوشێوه‌ که‌ تیایدا ژماره‌یه‌ک زۆر که‌سی بێگوناح و سڤیل گیانیان له‌ده‌ست دا...

به‌ڵێ زۆر هه‌ڵه‌ هه‌ن که‌ له‌ ئێمه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یان گرتووه‌. له‌شوێن و کاتی خۆیدا، سه‌باره‌ت به‌و هه‌ڵانه‌ی ئه‌نجاممان داون، داوای لێبوردن ده‌که‌ین و هه‌وڵ ده‌ده‌ین قه‌ره‌بوویان بکه‌ینه‌وه‌. به‌ڵام نابێ ئه‌وه‌شمان له‌ بیر بچێ که‌ زۆر چالاکی له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ خرانه‌ ئه‌ستۆی ئێمه‌وه‌ که‌ په‌یوه‌ندیان به‌ مه‌وه‌ نه‌بووه‌. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌وانه‌ش، بۆ ئه‌وه‌ی هیچ سڤێلێک له‌ چالاکیه‌کانی ئێمه‌ زیانی پێنه‌گا، ده‌توانم بڵێم ئێمه‌ به‌شێوه‌یه‌کی بڕواپێکراو هێزه‌کانمان په‌روه‌رده‌ ده‌که‌ین. هه‌رگیز ڕووداوێکی وا نایه‌ته‌ پێش. په‌یامی من بۆ کۆمه‌ڵگە ئه‌وه‌یه‌.

"به‌رگری ڕه‌وا"
له‌گۆڕه‌پانی سیاسه‌ت و ڕۆژنامه‌نووسیدا سیفه‌تی "رێکخراوێکی تیرۆریستی" بۆ په‌که‌که‌ به‌کار ده‌برێ، گه‌لۆ ئێوه‌ تیرۆریستن؟

بانگه‌شه‌ ده‌که‌ین که‌ جووڵانه‌وه‌یه‌کی جه‌ماوه‌رین. ئه‌مه‌ش ڕاسته‌. ئێمه‌ ئه‌و گه‌له‌ین له‌دژمان‌ به‌ هه‌زاران کرده‌وه‌ی توندوتیژی په‌یره‌و کراوه‌. ئه‌وه‌ سیفه‌ته‌ ڕاسته‌ ئه‌گه‌ر به‌رگری ڕه‌وا به‌ تیرۆر پێناسه‌ بکرێ. به‌ڵام له‌ هه‌موو شوێنێکی دونیا و له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کانیش به‌رگری ڕه‌وا وه‌ک مافێک په‌سند کراوه‌ ئێمه‌ کۆمه‌ڵگەیه‌کین، بڕیاریان داوه‌ له‌ناومان ببه‌ن، ڕه‌واین، مافدارین، داوای مافه‌ سروشتیه‌کانی خۆمان ده‌که‌ین. له‌پێناو ئه‌مانه‌دا سه‌ر دانانه‌وێنین، ڕۆحمان ڕاده‌ست ناکه‌ین. به‌رده‌وام ده‌ڵێن تیرۆر و تیرۆریست، به‌ڵام ڕاستی شتێکی دیکه‌یه‌. جووڵانه‌وه‌یه‌کی ڕزگاریخوازانه‌، ناتوانێ تیرۆریست بێ. لێ زلهێزه‌کان سه‌رجه‌م جوڵانه‌وه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ ڕه‌واکان به‌ تیرۆریست پێناسه‌ ده‌کان. چه‌ندین ساڵ به‌ ماندێلایان گوت تیرۆریست. ٢٧ ساڵ له‌ به‌ندیخانه‌یان په‌ستاوت. ئێستا وه‌ک په‌یامبه‌ری ئاشتی لێی ده‌ڕوانن. یه‌کێکه‌ له‌ مرۆڤه‌ هه‌ره‌ پێشه‌نگه‌کانی دونیا. یاسر عه‌ره‌فاتیش هه‌روا.
به‌ ساڵان نازناوی تیرۆریستان دایه‌ پاڵ، پاشان بوو به‌ سه‌رۆکی ده‌وڵه‌ت. به‌پێی ده‌وڵه‌تی تورکیا، ئێمه‌ تیرۆریستین. به‌ڵام ده‌وڵه‌ت خاکی ئێمه‌ی داگیر کردووه‌، زمانمانی قه‌ده‌غه‌ کردووه‌، سامانه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌که‌مانی به‌چه‌پاو بردوه‌. له‌ کاتێکدا ئێمه‌ گه‌لێکین هه‌زاران ساڵه‌ له‌ سه‌ر ئه‌م خاکانه‌ ده‌ژین.

"ئێمه‌ش ناتوانین ده‌وڵه‌ت تێک بشکێنین"
ئێستا گفتوگۆ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌کرێ که‌ په‌که‌که‌ له‌ چیاکان بهێنرێته‌ خواره‌وه‌. باس له‌ پاشه‌کشێ به‌ره‌و باشوور ده‌کرێ. به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ی من بزانم وه‌ک جاران په‌که‌که‌ هێزه‌کانی له‌ چیا سه‌قامگیر ناکا. ئایا په‌که‌که‌ لاواز بووه‌ یان چۆته‌ ناو شاره‌کانه‌وه‌؟

له‌شاره‌کان هه‌ین، به‌ڵام له‌ شاخیش ماوین. په‌که‌که‌ ده‌زگایه‌کی ڕێکخراوه‌، سیسته‌مێکه‌. سووک و سانا دروست نه‌بووه‌، وا به‌ ساده‌ییش شیته‌ڵ ناکرێ‌. کێشه‌ی کورد، کێشه‌یه‌کی قووڵه‌. ده‌کرێ له‌ سه‌ر بنه‌مای چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌که‌، مامه‌ڵه‌ لەگەڵ پرسی په‌که‌که‌شدا بکرێ. له‌ڕێگه‌ی هاوپه‌یمانی لەگەڵ ده‌وڵه‌تانی دراوسێ و په‌ره‌پێدانی ئۆپه‌راسیۆنه‌کان، ئه‌م کێشه‌یه‌تان بۆ چاره‌سه‌ر نابێ. من بۆ خۆم ڕووبه‌ڕووی سه‌دان ئۆپه‌راسیۆن بوومه‌ته‌وه‌. ئێمه‌ فێر بووین له‌و شاخانه‌ خۆمان بپارێزین و خۆمان بژێنین. بست به‌بستی ئه‌و ناوچانه‌ شاره‌زاین. له‌پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانیش ئه‌زموونمان هه‌یه‌. یه‌كێک ده‌نێرن بۆ نۆروێژ، یه‌ک بۆ ماڵه‌وه‌. ئه‌و مرۆڤانه‌ هاتوون کێشه‌که‌ چاره‌سه‌ر بکه‌ن. بۆچی بگه‌ڕێنه‌وه‌؟ ئێمه‌ ناڵێین سه‌رکه‌وتنمان به‌ ده‌ست هێناوه‌. له‌ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا ده‌یان جار هێرشیان کردوینه‌ته‌ سه‌ر، به‌ڵام پاکتاو نه‌بووین. ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ په‌ره‌ به‌ توندوتیژی بده‌ن، بڕوا بکه‌ن په‌که‌که‌ زیاتر به‌ هێز ده‌بێ. ئه‌وکات له‌وانه‌یه‌ خۆی چاره‌سه‌ری بۆ خۆی بدۆزێته‌وه‌ و خۆی ئه‌و چاره‌سه‌رییه‌ ڕابگه‌یه‌نێ. وه‌ک دوا ڕێگا، په‌نا بۆ ئه‌مه‌ش ده‌با. به‌ڵام مه‌حاڵه‌ په‌که‌که‌ به‌ توندوتیژی و ته‌سلیم بوون کۆتایی پێ بێ. له‌به‌رامبه‌ردا ئه‌م ڕاستیه‌ش هه‌یه‌: ئێمه‌ش ناتوانین هه‌ره‌س به‌ ده‌وڵه‌ت بێنین. هه‌وڵدان بۆ تێکشکاندنی یه‌کتری له‌ ڕۆژه‌ڤ دایه‌. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ چاره‌سه‌ری ڕاستیه‌که‌ خۆی ده‌سه‌پێنێ. ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێ، زیانی دوو لایه‌نه‌ زیاتر ده‌بن.

"ئۆتۆنۆمی"
 قەرەیڵان پێی وایه‌ حکوومه‌ت له‌ به‌رنامه‌ی دایه‌ هێدی هێدی کورده‌کان بتوێنێته‌وه‌ و له‌ پێناو چاره‌سه‌ریدا دوو خاڵ ده‌خاته‌ ڕوو: ئۆتۆنۆمی و کۆتایی هێنان به‌ سیاسه‌تی نکۆڵی لێکردن.

په‌که‌که‌ چ فه‌رمۆڵێکی هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی چه‌که‌کان بێده‌نگ بن، ئاشتی سه‌قامگیر بێ و دواجار چاره‌سه‌ری بێته‌ ئاراوه‌؟

ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ دوو جۆر هه‌ڵسوکه‌وت و پرۆژه‌ هه‌ن بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌که‌. یه‌کێک له‌م دوانه‌ ئێمه‌ین. فه‌رمۆلی چاره‌سه‌ری له‌ ڕوانگه‌ی ئێمه‌وه‌ ئاوایه‌: ئۆتۆنۆمیه‌کی دیموکراتییانه‌. له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێزگرتن له‌ یه‌کتری، له‌ ڕێگه‌ی گفتوگۆ و دانیشتنه‌وه‌ ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر ده‌بێ. له‌چوارچێوه‌ی یه‌کپارچه‌یی خاکی تورکیادا، ئه‌م پێکه‌وه‌بوونه‌ زۆره‌ملییه‌ ده‌بێته‌ پێکه‌وه‌ بوونێکی دڵخوازانه‌. له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوورێکی بنه‌ڕه‌تی نوێ، کۆمه‌ڵگەی تورکیا سه‌ر له‌نوێ بونیاد ده‌نرێته‌وه‌. ئێستا دانیشتوانی ڕۆژئاوای تورکیا ده‌ڕژێنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌کان و هاوار ده‌که‌ن "ئه‌و په‌که‌که‌یه‌ چییه‌، تیرۆریسته‌، چییه‌". ئه‌گه‌ر سه‌رۆک وه‌زیرێک بڵێ "ئێمه‌ به‌ساڵان نکۆڵیمان له‌ بوونی ئه‌و برایانه‌مان کرد، زمانی ئه‌وانمان قه‌ده‌غه‌ کرد، له‌سه‌ر ئه‌م بناغه‌یه‌ ویستمان بیانکه‌ین به‌ تورک به‌ڵام سه‌رنه‌که‌وتین. به‌هۆی ئه‌نجامدانی ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌، زۆر تراژیدی هاتنه‌ ئاراوه‌. براکان ده‌سته‌ویه‌خه‌ی یه‌کتر بوون. به‌چاوی خراپ ڕوانیمانه‌ یه‌کتر، با ئێستا وا نه‌بێ. هۆکارێکی نوێ هه‌یه‌، پاڵپشت به‌م هۆکاره‌ قۆناغی هاوپه‌یمانی کۆمه‌ڵگە ده‌ست پێده‌که‌ین. چاکسازیی یاسایی ئه‌نجام ده‌ده‌ین." ئه‌وکات خه‌ڵکی ڕۆژئاوا چه‌پڵه‌ی بۆ لێده‌ده‌ن. ئه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی بازرگانیان له‌به‌رچاو نییه‌، بێگومان پێیان خۆش ده‌بێ.
پڕۆژه‌ی دووهه‌م پڕۆژه‌ی ده‌وڵه‌ته‌. دوابه‌دوای ڕوداوه‌کانی ساڵانی ٢٠٠٩-٢٠٠٨ ده‌وڵه‌ت تێگه‌یشت سیاسه‌تی نکۆڵی کردن ڕیشه‌یی نه‌بووه‌. هۆکارێکی نزیکبوونه‌وه‌ی ئاکه‌په‌ و سوپا هه‌ر ئه‌مه‌یه‌. ده‌وڵه‌ت له‌ڕێگه‌ی ئاکه‌په‌وه‌ ده‌یه‌وێ سیاسه‌تێکی نوێ له‌ سه‌ر کورد په‌یڕه‌و بکا. بۆ نمونه‌ له‌ چوارچێوه‌ی مافه‌ تاکه‌که‌سیه‌کاندا، که‌ناڵی ته‌له‌ڤزیۆنی کرده‌وه‌. ئێستا هه‌ر که‌س ده‌توانێ هاوار بکا. گۆرانی بڵێ به‌ڵام په‌روه‌رده‌ به‌ زمانی زگماکی قه‌ده‌غه‌یه‌.

ئاسیمیلاسیۆن
شارۆمه‌ندی خراوه‌ته‌ چوارچێوه‌ی بوونی نه‌ته‌وه‌ی تورکه‌وه‌. له‌ناو نه‌ته‌وه‌ی تورکدا، لازه‌کان، چه‌رکه‌ز و کورده‌کان بوونیان هه‌یه‌. یانی تۆ هه‌ی به‌ڵام له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و سیسته‌مه‌دا. قۆناغی به‌تورک کردن کتوپڕ نا، به‌ڵکوو هێدی هێدی به‌ڕێوه‌ ده‌برێ. ئینجا سیاسه‌تی ئاسیمیلاسیۆن سه‌ر ده‌که‌وێ. ٨٦ ساڵه‌ نه‌یانتوانیوه‌ سیاسه‌تی ئاسیمیلاسیۆن بسه‌پێنن، ئه‌وا هێدی هێدی پلانی بۆ داده‌ڕێژن بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ئه‌نجام بگات.

"له‌ ده‌شت سیاسه‌ت ناکه‌ن"
له‌قسه‌کانی موراد  قەرەیڵان ڕا ده‌رده‌که‌وێ که‌ زۆر گرنگی به‌ مه‌سه‌له‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی که‌جه‌که‌ و پڕۆسه‌ی دادگاییه‌کان ده‌دا. "با بێینه‌ سه‌ر بابه‌تی ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی که‌جه‌که‌. ته‌نانه‌ت محه‌ممه‌د ئاغار گوتبووی با له‌ ده‌شت سیاسه‌ت بکه‌ن. ئه‌وه‌نێ ئه‌وانه‌ی له‌ ده‌شت سیاسه‌ت ده‌که‌ن، کۆیان ده‌که‌نه‌وه‌. جا چ په‌که‌که‌یی بن، چ که‌جه‌که‌یی. ئایا چه‌کیان به‌ ده‌سته‌وه‌ گیراوه‌؟ بۆ نمونه‌ با باسی فرات ئانلی بکه‌ین. پارێزه‌ره‌. پاشان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کاندا بوو به‌ سه‌رۆک شاره‌وانی. من سه‌رۆکی ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری که‌جه‌که‌م، ئه‌گه‌ر ئه‌وان سه‌ر به‌ ئێمه‌ بن، ڕاشکاوانه‌ ده‌یڵێم."

ئۆجه‌لان له‌ ڕێگه‌ی پارێزه‌ره‌کانیه‌وه‌، هه‌م نامه‌ی بۆ قه‌ندیل نارد و هه‌م بۆ حکومه‌ت، به‌ڵام ڕایگه‌یاند که‌ بێ به‌رسڤ ماوه‌ته‌وه‌. ئایا وەڵامی ئۆجه‌لانتان نه‌داوه‌ته‌وه‌؟

به‌رسڤی نامه‌که‌ی ئۆجه‌لانمان دایه‌وه‌. به‌ڵام له‌وانه‌یه‌ له‌به‌ر هه‌ندێک هۆ به‌ده‌ستی نه‌گه‌یشتبێ. ئۆجه‌لان نامه‌یه‌کی نووسی که‌ هه‌ڵگری ڕێنوێنی بوو بۆ چاره‌سه‌ری. داوای کردوه‌ گۆڕانکارییه‌کانی ئه‌م قۆناغه‌ به‌ هه‌ند وه‌ربگیرێن. له‌ وەڵامدا نووسیمان: ئێمه‌ گومانمان هه‌یه‌، به‌ڵام له‌ هه‌ر هه‌لومه‌رجێکدا قسه‌کانی به‌هه‌ند وه‌رده‌گرین. له‌سه‌ر ناوی جووڵانه‌وه‌ درێژه‌ به‌ دیالۆگه‌کانمان ده‌ده‌ین، سه‌رجه‌م ئه‌و دیالۆگانه‌ی له‌وێ به‌ڕێوه‌ ده‌بڕێن، ئێمه‌ش لێره‌ ده‌یانخه‌ینه‌ بواری پراکتیکه‌وه‌. ئاکه‌په‌ و ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر دوو هێڵ ده‌ڕۆن. له‌لایه‌که‌وه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای مارژیناڵ کردنی بزوتنه‌وه‌که‌مان خۆیان بۆ جموجوڵی سه‌ربازی ئاماده‌ ده‌که‌ن، له‌ لایه‌کی تریشه‌وه‌ خۆیان وه‌ک لایه‌نگری چاره‌سه‌ری نیشان ده‌ده‌ن. دروستی و جدییه‌تیان تێدا نابینرێ.

" خواردنه‌وه‌ نیه‌، واز له‌ جگه‌ره‌ش ده‌هێنین"
په‌که‌که‌ به‌ ئاڵوگۆڕی پاره‌ی ڕه‌ش تاوانبار ده‌کرێ. سه‌باره‌ت به‌و بانگه‌شانه‌ی که‌ لەگەڵ قاچاغچیه‌کان هاوئاهه‌نگه‌، بازرگانی به‌ شه‌ڕ ده‌کا و له‌ به‌ر ئه‌مه‌ش هه‌رگیز واز له‌ چه‌ک ناهێنێ، له‌ موراد  قەرەیڵان ده‌پرسم "ئایا ئێوه‌ بازرگانێکی شه‌ڕن؟" له‌وەڵامدا ده‌ڵێ: ئه‌مانه‌ گشتیان سه‌فسه‌ته‌ن. پێتان خۆشه‌ چه‌ندین ڕۆژ لێره‌ بمێننه‌وه‌، ته‌نانه‌ت لیژنه‌ی ناوده‌وڵه‌تی بنێرن. هه‌موو ئه‌رشیڤه‌که‌مان ده‌خه‌ینه‌ ڕوو. ئه‌گه‌ر ته‌نیا یه‌ک شتی قاچاغیان دۆزیه‌وه‌، ئه‌و کات ده‌ڵێن سه‌رجه‌م ئه‌و قسانه‌ی گوتومانه‌ هه‌ڵه‌ن. کۆمه‌ڵێ پرنسیپمان بۆ ژیان هه‌یه‌. هه‌ر جۆره‌ مادده‌یه‌کی هۆشبه‌ر و خواردنه‌وه‌ی ئه‌ڵکۆڵی ڕه‌ت ده‌که‌ینه‌وه‌. ته‌نها جگه‌ره‌ ده‌کێشین، ئیتر واز له‌ویش ده‌هێنین.

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی ڕادیکاڵ 28/10/2010

۱۳۸۹/۰۷/۲۶

نیشتمانی په‌که‌که‌ییه‌ بێ نێشتمانه‌کان کوێیه‌؟


محه‌ممه‌د ئاڵتان
له‌تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
له‌م ڕۆژانه‌ی دواییدا، سه‌باره‌ت به‌ کۆتایی هێنان به‌ په‌که‌که‌، کۆمه‌ڵێک هه‌واڵم به‌رچاو ده‌که‌وێ، هه‌ر له‌چوارچێوه‌ی ئه‌و پلانه‌ی له‌ ساڵی ٢٠٠٤ه‌وه‌ داڕێژراوه‌ و له‌سێ قۆناغدا جێبه‌جێ ده‌بێ، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان به‌شێوه‌یه‌کی زۆر جددیتر که‌وتوونه‌ته‌ خۆ.

دواجار دوا بابه‌تی گۆڤاری نیوزویکیش که‌ ده‌ڵێ "له‌وانه‌یه‌ سه‌رهه‌ڵدانی کوردان کۆتایی بێت"، به‌م قۆناغه‌وه‌ گرێ ده‌ده‌م.

***

له‌گه‌ڵ ده‌سپێکردنی قۆناغی کرانه‌وه‌ به‌ڕووی کورددا، به‌رده‌وام ئه‌و پرسیاره‌ له‌ خۆم ده‌که‌م: ئایا په‌که‌که‌ ده‌رئه‌نجامه‌ یان هۆکار؟ ئه‌گه‌ر به‌گوێره‌ی ئه‌و پراگماتیکه‌ بێ که‌ ئه‌مریکا ده‌ستنیشانی کردوه‌، په‌که‌که‌ هۆکاره‌.

له‌ڕاستیدا، ئه‌م هه‌ڵسوکه‌وته‌ له‌میانه‌ی سه‌ردانی سه‌رۆک ده‌وڵه‌تی سوریا به‌شار ئه‌سه‌د بۆ تورکیا ئاماژه‌ی پێکرا و تیشکی "لێبوردنی سیاسی بۆ ئه‌ندامانی په‌که‌که‌" هه‌ڵکرا و بانگه‌وازی "چه‌که‌که‌ت فڕی بده‌ و بگه‌ڕێوه‌ بۆ نیشتمانه‌که‌ت" خاڵێکی گرنگه‌ له‌پێناو هێنانه‌ خواری نزیک به‌ دوو هه‌زار کوردی سوریای ناو په‌که‌که.

ته‌نانه‌ت چاره‌نووسسازیشه‌.

***

به‌ڵام بارودۆخێکی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ی له‌بیرکراو‌ یاخود ژه‌نگ گرتوو له‌ ئارا دایه‌. ژماره‌ی کورده‌کانی نیشته‌جێی سووریا به‌ میلیۆنێک و حه‌وت سه‌د هه‌زار که‌س به‌راورد ده‌کرێ که‌ له‌و ژماره‌یه‌ ٤٥٠ هه‌زار که‌س له‌ باکووری ئه‌و وڵاته‌ ده‌ژین و له‌ سه‌ره‌تایی ترین مافه‌کانیان بێ به‌شن. ناسنامه‌ی کوردبوون و شارۆمه‌ندی هیچکات له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌تی سوریاوه‌ ددانی پێدا نه‌نراوه‌ و هه‌ر چه‌شنه‌ تێکۆشانێکی نێونه‌ته‌وه‌ییش بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی ئه‌و مافانه‌، وه‌ک دوژمنایه‌تی عه‌ره‌ب لێکدراوه‌ته‌وه‌ و ئاسته‌نگ کراوه‌.

به‌گوێره‌ی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی دوو ساڵ له‌مه‌و پێش، له‌سووریا ٢٢٥ هه‌زار کورد هه‌ن که‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کیان دیاری نه‌کراوه‌. بێبه‌شکردنی ئه‌و کوردانه‌ له‌ مافی شارۆمه‌ندی له‌ سه‌رژمێری ساڵی ١٩٦٢ه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ. سه‌رۆک ده‌وڵه‌تی ئه‌وکات نازم قودسی، بۆ ئه‌وه‌ی ناسنامه‌ی عه‌ره‌بایه‌تی‌ زه‌ق بکاته‌وه‌، ١٢٠ هه‌زار کوردی له‌ مافی شارۆمه‌ندی بێ به‌ش کرد و بانگه‌شه‌ی کرد که‌ ئه‌و که‌سانه‌ له‌ تورکیاوه‌ هاتوون.

"کورده‌ بێ نیشتمان"ه‌کانی سووریا، له‌خزمه‌تگوزارییه‌کانی ده‌وڵه‌ت به‌ گشتی و له‌ بواری ته‌ندروستیه‌وه‌ به‌تایبه‌تی بێ به‌شن. ناتوانن ببنه‌ خاوه‌ن موڵک، له‌داموده‌زگا گشتییه‌کان دانامه‌زرێن، مۆڵه‌تنامه‌ی هاوسه‌رگیری و پاسپۆرتیان پێ نادرێت. ته‌نانه‌ت له‌ ناوخۆی سووریا، ناوه‌ ناوه‌ دوور ده‌خرێنه‌وه‌. ئه‌و کوردانه‌ی ددان به‌ ستاتۆی شارۆمه‌ندییان دانانرێ، له‌به‌رامبه‌ر ڕژێمی سووریا، به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک پشتیوانی له‌ ڕێکخستنه‌کانی په‌که‌که‌ له‌ سووریا ده‌که‌ن. به‌ ئه‌ندامانی سووریای په‌که‌که‌ش ده‌گوترێ "په‌که‌که‌ییه‌ بێ نیشتمانه‌کان".

***

به‌شار ئه‌سه‌د دوو ساڵ له‌مه‌وپێش کاتێک بۆ دووهه‌مین جار به‌ سه‌رۆک ده‌وڵه‌تی سوریا هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌، له‌مه‌راسیمی سوێندخواردن له‌ په‌رله‌مانی ئه‌و وڵاته‌ ڕایگه‌یاند که‌ کێشه‌ی کورد چاره‌سه‌ر ده‌کا. ئه‌سه‌د، پلانی وابوو له‌ڕێگه‌ی به‌رزکردنه‌وه‌ هه‌نگاوی به‌رچاو بۆ پێدانی مافی شارۆمه‌ندی بۆ ئه‌و کوردانه‌ی بێ ناسنامه‌ن، هه‌م به‌رۆژئاوا نیشان بدات که‌ وڵاته‌که‌ی دیموکراتیزه‌ بووه‌ و هه‌میش سه‌قامگیریی ناوخۆ به‌هێز بکات. له‌م ماوه‌یه‌دا، سه‌رژمێری کورده‌کان تۆمار کرا، به‌ڵام کورده‌کان هێشتاش له‌ مافی شارۆمه‌ندی بێ به‌شن.

***

ئه‌گه‌ر کێشه‌ی کورد ته‌نیا و ته‌نیا وه‌ک پرسی "په‌که‌که‌" مامه‌مه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بکرێ، ترسێنه‌ره‌. هه‌رچی له‌م چوارچێوه‌یه‌دا بیکه‌ن، چاره‌سه‌رییه‌کی ڕیشه‌یی له‌گه‌ڵ خۆیدا ناهێنێ.

چونکه‌ په‌که‌که‌ هۆکار نییه‌، ده‌رئه‌نجامه‌.

زۆرترین ڕێژه‌ی کورده‌کان ئه‌مڕۆکه‌ له‌ تورکیا ده‌ژین، به‌ڵام له‌ ئێران، عێراق و سوریاش ژماره‌ی کورده‌کان زۆره‌... ئه‌گه‌ر باکووری عێراق (باشووری کوردستان) بخه‌ینه‌ لایه‌که‌وه‌، ئه‌م ژماره‌ زۆره‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوین بێ ده‌وڵه‌تن. پێموابێ کێشه‌ی سه‌ره‌کیش لێره‌دایه‌: کێ ده‌بێته‌ "ده‌وڵه‌ت"ی ئه‌م کوردانه‌؟

***

ئه‌مریکییه‌کان زۆر مه‌یدانی بیر ده‌که‌نه‌وه‌ و چاره‌سه‌رییه‌ک بۆ ئه‌وان به‌سه‌ که‌ کاره‌کانیان به‌ڕێوه‌ به‌رێ. له‌ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ پرسی کورد "په‌که‌که‌ ده‌توانێ هۆکارێک بێ": به‌ڵام ئه‌مه‌ بۆ ڕژێمه‌ ئه‌نتی دیموکراته‌کانی ناوچه‌که‌ ڕاست نییه‌.

وه‌کوو میناک، تورکیا به‌درێژایی ته‌مه‌نی کۆمار ڕوبه‌ڕووی ٢٩ شۆڕشی کورد بۆته‌وه‌. له‌به‌ر ئه‌م هۆکاره‌، په‌که‌که‌ ده‌رئه‌نجامێکی شێوازه‌ نادیموکراتیکه‌کانه‌. ئه‌و هه‌وڵانه‌ی ئێستا له‌ ئارادان، ئه‌گه‌ر چه‌که‌کان بێده‌نگ بکه‌ن، بێگومان ئه‌رێنین، به‌ڵام به‌س نین...

هه‌نگاوی پوخت و پێویست، دیموکراسیه‌کی ڕادیکاڵه‌ له‌ ناوچه‌که‌دا بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌و کوردانه‌ بگرێته‌ باوه‌ش که‌ هه‌ست ده‌که‌ن "بێ نیشتمان"ن، وڵاتێک که‌ به‌شێوه‌یه‌کی دیموکرات و یه‌کسان هه‌ڵسوکه‌وتیان له‌گه‌ڵدا بکات... سه‌رباری هه‌موو گرفته‌کان، وڵاتی هه‌ره‌ نزیک له‌و چاره‌سه‌رییه‌، تورکیایه‌.

***

سه‌باره‌ت به‌ گۆڕانکارییه‌کانی ڕۆژ، ئه‌گه‌ر ته‌نیا له‌ڕوانگه‌ی سووریاوه‌ بڕوانینه‌ بابه‌ته‌که‌، فه‌رمۆل هه‌مان فه‌رمۆله‌...

کێشه‌، ته‌نیا لێبوردن نییه‌ له‌ دوو هه‌زار "په‌که‌که‌یی بێ نیشتمان"، چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان نیشتمانێکی ڕاسته‌قینه‌یان هه‌بێ. ئه‌مه‌ بۆ وڵاتانی دیکه‌ش هه‌روایه‌ که‌ هاووڵاتی کوردیان هه‌یه‌. هیچ وڵاتێک ناتوانێ ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر بکات ئه‌گه‌ر کورده‌کان نه‌هێنێته‌ دۆخی شارۆمه‌ندێکی یه‌کسانه‌وه‌.

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی ستار

۱۳۸۹/۰۶/۲۹

"جیاخوازی گوناح نییە."


وتوێژی بی بی سی له‌گه‌ڵ شێخ عیزه‌ددین حوسێنی

سازدانی: عنایه‌ت فانی
له‌فارسییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

عیزه‌ددین حوسێنی میوانی به‌رنامه‌ی "به‌واتایه‌کی تر"، له‌ دژی ڕژێمی شا بوو، به‌ڵام له‌گه‌ڵ حکومه‌تی جێگرانی شاش پێکنه‌هات. له‌بری ئه‌مه‌، ڕێبه‌رایه‌تی خه‌باتێکی وه‌ ئه‌ستۆ گرت که‌ کورده‌کانی ئێران، له‌سه‌ره‌تای سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی [ئیسلامیی ئێران]ه‌وه‌ بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی خودموختاری هه‌ڵیانگیرساندبوو. ئه‌و له‌سه‌روبه‌ندی ٩٠ ساڵی ته‌مه‌نی دایه‌ و ڕێگه‌یه‌کی دوور و درێژی پێواوه‌ له‌ کوردستانه‌وه‌ تا ئۆپسالای سوید. ده‌رباره‌ی کرده‌وه‌کانی ڕای چییه‌ و ئایا ئه‌م ڕێگه‌ دوور و درێژه‌ له‌ هه‌ڵوێست و بۆچونه‌کانیشیدا ته‌ی کراوه‌؟

جه‌نابی شێخ له‌سه‌روبه‌ندی ٩٠ ساڵی دان و ناچار بوون چه‌ند ساڵ له‌ تاراوگه‌ بژین. هۆکاری هه‌موو ئه‌وانه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چالاکییه‌ سیاسیه‌کانتان. لێره‌ که‌ ته‌نیان و دوورن له‌ وڵات و زێدی خۆتان، ئایا هیچکات بیرتان له‌وه‌ کردۆته‌وه‌ که‌ خۆزیا تێکه‌ڵی سیاسه‌ت نه‌بوایه‌ن و ئێستا له‌ مه‌هاباد پێشنوێژی ئه‌و شاره‌ بوایه‌ن؟
نه‌خێر. من شانازی به‌وه‌وه‌ ده‌که‌م به‌شداری سیاسه‌ت بووم. نه‌ته‌وه‌ی کورد له‌ ژێر زوڵم و سته‌م دایه‌. ئێمه‌ ده‌بێ خه‌بات بکه‌ین تاکوو له‌ چنگ ئه‌و زوڵم و زۆرییه‌ ڕزگارمان ده‌بێ و به‌ مافه‌ سروشتییه‌کانی خۆمان ده‌گه‌ین. من ئه‌گه‌ر ڕۆڵێکی بچوکم له‌م قۆناغەدا هه‌بێ، زۆری شانازی پێوه‌ ده‌که‌م.

کوردستانی دوای شۆرش سه‌رده‌مێکی زۆر ئه‌سته‌می تێپه‌ڕاند و پڕاوپڕ بوو له‌ شه‌ڕ و خوێن ڕشتن. ئێستا که‌ ئاوڕ ده‌ده‌یه‌وه‌، ئایا له‌و ڕۆژانه‌ی سه‌ره‌تای شۆڕشدا ویستی خودموختاری پێویست بوو؟ نه‌ده‌کرا ئه‌م هه‌موو خوێنه‌ نه‌ڕژێ؟
ئێمه‌ خۆ خوێنمان نه‌ڕشتووه‌. ئێمه‌ کۆمه‌ڵێک داخوازیمان هه‌بوو و پێشکه‌ش به‌ ڕژێممان کرد. من خۆم ڕۆیشتمه‌ تاران. حزبی دیموکراتیش نوێنه‌ری نارده‌ تاران و هه‌وڵماندا به‌شێوه‌یه‌ک له‌ شێوه‌کان، مافێکمان پێ بده‌ن و ئێمه‌ش له‌گه‌ڵیان بین و هاوکارییان بکه‌ین. هه‌رچه‌ند ئێمه‌ش موسوڵمان بووین، به‌ڵام ئه‌وان ئاماده‌ نه‌بوون ددان به‌ هیچ شتێک دابنێن. له‌ باتی ئه‌وه‌ی مافه‌کانمان له‌ به‌رچاو بگرن، که‌سانی خوێنمژی وه‌ک خه‌لخالیان نارده‌ کوردستان و ده‌ستیان کرد به‌ قه‌تڵوعام. ئێمه‌ ناچار بووین پارێزگاری له‌ خۆمان بکه‌ین. ئێمه‌ به‌رگریکه‌ر بووین. هیچکات شه‌ڕانی نه‌بووین، چونکه‌ ئێمه‌ خه‌ڵکمان لێ ده‌کوژرا. ئێمه‌ داوای مافی خۆمان ده‌کرد، ئه‌وه‌ ئه‌وان بوون ده‌هاتنه‌ سه‌رمان.
ئه‌گه‌ر که‌مینه‌یه‌ک داوای ماف بکات، به‌هیچ شێوه‌یه‌ک ناتوانێ خوازیاری شه‌ڕ بێ، چونکه‌ لایه‌نی به‌رامبه‌ری به‌هێزتره‌. ئه‌وان له‌گه‌ڵ ئێمه‌ به‌شه‌ڕ ده‌هاتن.

به‌ڵام جه‌نابی شێخ، پرسیاری من ئه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ره‌تاکانی ئه‌و شۆڕشه‌دا، زوو نه‌بوو ئێوه‌ پرسی خودموختاریتان هێنایه‌ گۆڕێ؟ چه‌ند پێویست بوو که‌ ڕێک له‌و کاته‌دا به‌ خودموختاری بگه‌ن؟
خودموختاری لانیکه‌می مافێک بوو که‌ ئێمه‌ ده‌مانویست.

ئه‌ی نه‌تانده‌توانی چاوه‌ڕێ بکه‌ن تاکوو بارودۆخه‌که‌ هه‌ندێک باشتر ده‌بێ و له‌گه‌ڵ حکومه‌تی کۆماری ئیسلامی وتوێژێکی زۆرتر بکه‌ن؟
زۆرمان چاوه‌ڕێ کرد. ئه‌وان هاتن. ئێمه‌ له‌گه‌ڵ حزبی دیموکرات ڕۆیشتینه‌ تاران و هه‌وڵێکی زۆرمان دا به‌جۆرێک له‌ گه‌ڵیان پێک بێین، به‌ڵام ئه‌وان نه‌یانده‌ویست. ویستی ئه‌وان ئه‌وه‌ بوو کوردستان داگیر بکه‌ن.

به‌ڵام له‌و کاتانه‌ی وتوێژه‌کان له‌ نێوان نوێنه‌رانی کوردستان و نوێنه‌رانی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی له‌ ئارا دابوون که‌ زۆربه‌ی کاته‌کانیش ئێوه‌ سه‌رۆکی وه‌فدی نوێنه‌رایه‌تی کوردستان بوون، له‌وه‌ ده‌چوو ئه‌وان ملکه‌چی هه‌ندێک له‌ داخوازییه‌کانی ئێوه‌ بووبن؟
نه‌خێر، به‌هیچ شێوه‌یه‌ک. ئه‌وان شکستیان خوارد. هێرشیان کرده‌ سه‌ر ئێمه‌ و شکستیان خوارد. ئه‌وه‌ بنه‌مایه‌ک بوو بۆ ئه‌وه‌ی جارێکی تر خۆیان ببوژێننه‌وه‌ و سه‌ر له‌ نوێ ده‌ست پێ بکه‌نه‌وه‌. من کاتێک سه‌ردانی خومه‌ینیم کرد و له‌ نزیکه‌وه‌ بینیم، زانیم هیچ مافێکمان پێ نادا.

چاوپێکه‌وتنی ئێوه‌ له‌گه‌ڵ ئایه‌توڵڵا خومه‌ینی به‌ چ شێوه‌یه‌ک بوو؟
خومه‌ینی له‌ ڕێگه‌ی وه‌زیری ناوخۆوه‌ منی بانگهێشت کرد. ئێمه‌ ڕۆیشتینه‌ لای. ئه‌گه‌ر چی له‌ تاران کۆمه‌ڵێک گرفتیان هێنایه‌ پێش، به‌ڵام دواجار چاومان پێی که‌وت. ئه‌و پرسانه‌ی له‌وێ باسمان کرد، داخوازی گه‌لی کورد بوون و یه‌کێک له‌ خاڵه‌کانیش ئه‌وه‌ بوو که‌ حکومه‌ت ده‌بێ حکومه‌تێکی ئیسلامی ڕه‌ها بێ. چونکه‌ کۆمه‌ڵیک مه‌لا له‌گه‌ڵ مندا بوون ئێمه‌ گوتمان ئه‌گه‌ر حکومه‌ته‌که‌ هه‌ر ئیسلامییه‌ ده‌بێ سوننه‌کانیش بگرێته‌ خۆ.
به‌ڵام خومه‌ینی وەڵامی هیچکام له‌ داخوازییه‌کانی نه‌ده‌دایه‌وه‌ و خۆی ده‌دزیه‌وه‌. ده‌یگوت هه‌موو که‌س ده‌گرێته‌ خۆ و هه‌موو شته‌کان به‌ره‌و باشی ده‌ڕۆن. له‌ڕاستیدا ده‌بێ هه‌موو که‌س ئه‌وه‌ بزانێ خومه‌ینی جگه‌ له‌ پیاده‌کردنی کۆماری ئیسلامی و ویلایه‌تی فه‌قیه به‌ هیچ شتێکی دی ڕازی نه‌بوو.

به‌ڵام جه‌نابی شێخ، ئێوه‌ ئێستا که‌ سه‌یری ڕابردوو ده‌که‌ن ده‌سکه‌وتی ئه‌و هه‌موو ساڵه‌ی خه‌بات بۆ خه‌ڵکی کوردستان چی بووه‌؟
ده‌سکه‌وته‌که‌ی ئه‌وه‌یه‌ که‌ خه‌ڵکی کوردستان له‌به‌رامبه‌ر ڕژێم خۆڕاگرییان کرد و ٣٠ ساڵ خه‌باتیان کرد. ئێستا خه‌ڵکی کوردستان پێشکه‌وتووترن له‌ سه‌رجه‌م خه‌ڵکانی دیکه‌ی ئێران.

له‌ چ بوارێکه‌وه‌؟
له‌و ڕوانگه‌وه‌ که‌ خه‌ڵکی ئێران تازه‌ داوای ئه‌و شتانه‌ ده‌که‌ن که‌ خه‌ڵکی کوردستان ئه‌و کات ده‌یانگوت.

یانی دیموکراسی و ئازادی؟
به‌ڵێ. ئه‌وان ده‌نگیان دا به‌ کۆماری ئیسلامی. ئێستا په‌شیمان بوونه‌ته‌وه‌ و ده‌ڵین ئه‌و حکومه‌ته‌ خراپه‌. ئێمه‌ سی ساڵ خه‌باتمان کرد. ئێستا که‌ زیندووین و ده‌بینین ڕۆژ به‌ڕۆژ خه‌ڵک زیاتر و پێداگرتر داوای مافی خۆی ده‌کات، به‌رهه‌می ئه‌و خه‌باته‌یه‌ که‌ ئێمه‌ کردمان، ئه‌وانی تر نه‌یانکرد.

به‌ڵام جه‌نابی شێخ، هه‌ر ئێستا زۆر له‌ سه‌رکرده‌کانی ڕێکخراوه‌ سیاسییه‌کانی کورد به‌و ئه‌نجامه‌ گه‌یشتوون که‌ خه‌باتی چه‌کداری ئیتر به‌و شێوه‌یه‌ بره‌وی نه‌ماوه‌ و وازیان لێهێناوه‌. بیروڕای ئێوه‌ چییه‌؟ ئایا پێتان وایه‌ کورده‌کان ده‌بێ ئێستاشی له‌گه‌ڵ بێ له‌ دژی ده‌وڵه‌ت شه‌ڕی چه‌کداری بکه‌ن؟
نا. به‌ڕای من نابێ خه‌باتی چه‌کداری بکرێ، مه‌گه‌ر ئه‌وان بێن شه‌ڕ بکه‌ن و تۆش داکۆکی له‌ خۆت بکه‌ی. به‌ڵام من ئه‌وه‌م قه‌بوڵ نییه‌ به‌شێوه‌یه‌کی فه‌رمی بکه‌ویه‌ ناو خه‌باتی چه‌کدارییه‌وه‌. من ده‌مه‌وێ له‌ ڕێگه‌ی سیاسیه‌وه‌ نه‌ک هه‌ر له‌گه‌ڵ کۆماری ئیسلامی، به‌ڵکو له‌ تەک خه‌ڵکی ئێران ده‌ست بده‌ینه‌ ده‌ستی یه‌کتری و ئه‌م ڕژێمه‌ بڕووخێ و ڕژێمێکی دیموکرات و خه‌ڵک سالار بێته‌ سه‌ر کار و ئێمه‌ش به‌ مافه‌کانی خۆمان بگه‌ین.

بابه‌تێک که‌ به‌رده‌وام بۆ کورده‌کان هاتۆته‌ ئاراوه‌، به‌تایبه‌ت له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ڕوانگه‌ی مێژوییه‌وه‌ پێشینه‌یه‌کی دوور و درێژتریان هه‌یه‌ له‌ خه‌بات بۆ گه‌یشتن به‌ خودموختاری، ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌گوترا ئێوه‌ جیاخوازن و دواجار ده‌تانه‌وێ کوردستان له‌ ئێران جیا بکه‌نه‌وه‌. ئه‌م تۆمه‌ته‌ هێشتاش له‌ هه‌ندێک ڕێکخراوی سیاسی کورد ده‌درێ. وه‌ڵامی ئێوه‌ بۆ ئه‌و تۆمه‌تانه‌ چییه‌؟
ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ جیاخوازی گوناح نییه‌. نه‌ له‌ قورئاندا گوناحه‌ و نه‌ له‌ ناو خه‌ڵکی دنیادا. نه‌ته‌وه‌یه‌ک که‌ بیه‌وێ سه‌ربه‌خۆ بێ، مافی خۆیه‌تی. به‌ڵام له‌هه‌لومه‌رجی ئێستادا، پێمان ڕاست نییه‌.

من چه‌ندین ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له‌گه‌ڵ هه‌ندێک له‌ سه‌رکرده‌کانی کورد، وه‌ک به‌ڕێزان قاسملوو و شه‌ره‌فکه‌ندی که‌ پێشینه‌یه‌کی زۆر کۆنیشیان هه‌یه‌، وتوێژم کردووه‌. ئه‌وان ده‌یانگوت هیچکات پرسی جیابوونه‌وه‌ له‌ ئێران له‌ به‌رنامه‌یاندا نه‌بووه‌ و دروشمیان دیموکراسی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ کوردستان بووه‌ و هه‌روه‌ها ده‌یانگوت له‌ داهاتووشدا ئه‌وه‌ دروشمی ئێمه‌ ده‌بێت.
ڕاسته‌. ئێمه‌ ئێستا داوای فیدڕالی ده‌که‌ین. ئه‌و شته‌ی کورد له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ داوای ده‌کا جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئێستا ده‌یهێنینه‌ گۆڕێ.

یانی ئێوه‌ له‌بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و مافه‌ به‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌ده‌ن که‌ وڵاتی خۆی هه‌بێ؟
به‌ڵێ. به‌ڵام ئێمه‌ ڕاستیه‌کان ده‌بینین و ئه‌و شتانه‌ی ئێستا مه‌جالیان نییه‌، هه‌رگیز باسیان لێوه‌ ناکه‌ین. ئێمه‌ هیچکات نه‌مانگوتوه‌ جیاخوازین. هه‌ر له‌ ڕۆژی یه‌که‌مه‌وه‌، له‌سه‌رده‌می شادا، قازی محه‌مه‌دیش وا بوو. ئه‌وان ئه‌و تۆمه‌ته‌مان لێده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی شه‌ڕمان له‌گه‌ڵ بکه‌ن و مافمان پێ نه‌ده‌ن. ته‌نانه‌ت قاسملوو له‌بری خودموختاری به‌ خۆبه‌ڕێوه‌بردنیش ڕازی بوو، به‌ڵام پێیان نه‌دا.

یانی ته‌نانه‌ت ئه‌و کاته‌ی قازی محه‌مه‌د کۆماری مه‌هابادیشی دامه‌زراند، ئه‌و و حزبی دیموکرات نه‌یانده‌ویست له‌ ئێران جیا ببنه‌وه‌؟
نا. دروشمی کوردستان به‌ گشتی کۆماری خودموختاری کوردستان بوو.

با هه‌ندێک بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ سه‌ر بۆچوونه‌کانی خۆتان جه‌نابی شێخ. ئێوه‌ که‌سایه‌تیه‌کی ئاینین، به‌ڵام له‌ ساڵانی دوای شۆڕشی ئێراندا، زۆر له‌ ڕێکخراوه‌کانی چه‌پی ئێران و له‌سه‌رووی هه‌موویانه‌وه‌ ڕێکخراوه‌کانی چه‌پ له‌ کوردستان که‌ زۆربه‌یان ئایینی نه‌بوون و ته‌نانه‌ت بڕوایان به‌ بوونی خوداش نه‌بوو، ڕێزێکی تایبه‌تیان له‌ ئێوه‌ ده‌گرت، ئێوه‌ش پشتگیریتان له‌وان ده‌کرد. چ شتێک له‌نێوان مارکسیزم و ئه‌و ئیسلامه‌ی ئێوه‌دا هه‌یه‌ که‌ به‌و ڕاده‌یه‌ لێک نزیک ببوونه‌وه‌؟
ئه‌و پرسه‌ی ئێمه‌ له‌ پێناویدا خه‌باتمان ده‌کرد و ده‌مانویست، مافی گه‌لی کورد بوو. هه‌ر که‌س له‌و ڕێگایه‌دا بوایه‌، له‌گه‌ڵ ئێمه‌ هاوکار و هاوبیر و برا بوو، جا چ چه‌پ بێ یان مه‌سیحی یان هه‌ر که‌سێکی تر. کۆمه‌ڵه‌ و حزبی دیموکرات دوو ڕێکخراوی چه‌پ بوون.
ویستی ئێمه‌ ئه‌وه‌ بوو له‌ پێناو به‌ده‌ستهێنانی مافه‌کانی گه‌لی کورد درێژه‌ به‌ خه‌بات بده‌ین، گرنگ ئه‌وه‌ نه‌بوو کێ موسڵمانه‌، کێ کافره‌. ڕۆژێک، کۆمه‌ڵێک که‌س له‌ خۆپیشانداندا ئاڵایه‌کی سه‌وزیان به‌ هێمای موسڵمانێتی به‌رز کردبۆوه‌. لێیان نزیک بوومه‌وه‌ و پێم گوتن برایان ئێمه‌ له‌ مزگه‌وتدا موسڵمانین، به‌ڵام لێره‌ بۆ گه‌لی کورد خه‌بات ده‌که‌ین. ئه‌م ئاڵایه‌ به‌رنه‌وه‌ بۆ مزگه‌وت. پرسی ئێمه‌ خه‌باته‌ له‌ پێناو پێشکه‌وتنی مافه‌کانی کورد و گه‌یشتنی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ به‌ مافه‌کانی.

به‌ڵام بۆچوونه‌کانی ئێوه‌ تاڕاده‌یه‌ک سنووری کێشه‌ی گه‌لی کوردیشی به‌زاندووه‌. یانی ئێوه‌ تێروانین و بۆچوونتان سه‌باره‌ت به‌ ئیسلام به‌شێوه‌یه‌کی دیکه‌یه‌. چ جیاوازییه‌ک هه‌یه‌ له‌ نێوان ئه‌و ئیسلامه‌ی تۆ ده‌یبینی و ئه‌و ئیسلامه‌ی ئه‌وانی تر به‌گشتی و تاقمی ده‌سه‌ڵاتداری کۆماری ئیسلامی ئێران به‌ تایبه‌تی په‌یڕه‌وی لێده‌که‌ن؟
به‌ڵێ. جیاوازی زۆره‌.

جیا له‌وه‌ی ئێوه‌ سوننه‌ن و ئه‌وانی تر شیعه‌.
ئیسلام به‌واتای وشه‌ ڕاسته‌قینه‌که‌ی، یانی بڕوا به‌ خودا و ڕۆژی قیامه‌ت و دادی کۆمه‌ڵایه‌تی و خه‌ڵک سالاری. ئیسلام ئایینێکی باشه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئێستا هه‌یه‌ کۆماری ئیسلامی ئه‌سنا عه‌شه‌ری ویلایه‌تی فه‌قیهه‌. بڕوانن، کاتێک که‌ ده‌ڵێن کۆماری ئیسلامی، ئه‌وانه‌ی موسڵمان نین ده‌که‌ونه‌ ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌که‌. که‌ گوتتان شیعه‌ی ئه‌سنا عه‌شه‌ری، ئه‌وا سوننه‌کان ده‌که‌ونه‌ ده‌ره‌وه‌. له‌ باسی ویلایه‌تی فه‌قیهیشدا ته‌نیا ده‌توانین ئه‌و که‌سانه‌ له‌ شیعه‌ بخه‌ینه‌ ناو که‌ ولایه‌تی فه‌قیه‌ په‌سند ده‌که‌ن. له‌ولایه‌تی فه‌قیه‌دا ده‌بێ نوێنه‌ری ئیمامی زه‌مان که‌ ئه‌ویش نوێنه‌ری خودایه‌ قه‌بوڵ بکه‌ی.
ته‌نانه‌ت هه‌ندێک که‌سی شیعه‌ش‌ وه‌ک ئایه‌توڵڵا شه‌ریعه‌تمه‌داری و ئایه‌توڵڵا خویی، ولایه‌تی فه‌قیهیان قه‌بوڵ نه‌بوو.

یانی ئێوه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا بڕواتان به‌ کۆماری ئیسلامی نه‌بووه‌؟
نا. من بڕوام به‌ جیابوونه‌وه‌ی ئایین هه‌یه‌ له‌ حکومه‌ت و ده‌وڵه‌ت. پێموایه‌ ئه‌مڕۆکه‌ ئایین ناتوانێ حکومه‌ت بکات.

که‌واته‌ ڕۆڵی ئایین له‌ کۆمه‌ڵگەدا چییه‌، به‌ تایبه‌ت له‌ کۆمه‌ڵگەیه‌کدا که‌ ئایینی بێ؟
رۆڵی زۆره‌، وه‌ک پڕوپاگه‌نده‌ی ئایینی، مه‌سه‌له‌ی خودا، مه‌سه‌له‌ی قیامه‌ت، پرسی ئه‌خلاق و لایه‌نه‌ مه‌عنه‌وییه‌کانی ژیان به‌ گشتی. ئایین ڕه‌هه‌ندێکی مه‌عنه‌وی هه‌یه‌. با نموونه‌یه‌ک بێنمه‌وه‌. ئێمه‌ لایه‌نگری دیالێکتیکین. هه‌ر وه‌ک چۆن مرۆڤێک قۆناغه‌کانی گه‌شه‌کردن تێده‌په‌ڕێنێ تا ده‌گاته‌ ئاکام. بۆ نمونه‌ ده‌چێته‌ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی، پاشان دواناوه‌ندی و زانکۆ و ئینجا سه‌ربه‌خۆ ده‌بێ.
خه‌ڵک و جۆری مرۆڤ به‌شێوه‌یه‌کی سروشتی وه‌ها بووه‌، ته‌نانه‌ت ئه‌و کاتانه‌ی هیچ پێغه‌مبه‌رێکیش نه‌بوو. دواتر که‌ گه‌شه‌ی سه‌ند و ئاماده‌یی تێدا دروست بوو، پێغه‌مبه‌ره‌کان هاتن. هه‌روه‌ک له‌ قورئاندا هاتووه‌ هیچ ئوممه‌تێک نییه‌ ڕێنیشانده‌رێکی نه‌بووبێ. خه‌ڵک له‌ هه‌ر قۆناغێکدا به‌ره‌ به‌ره‌ پێش که‌وتوون و شته‌کانی ڕابردوو، به‌ لایانه‌وه‌ کۆن بووه‌. پێغه‌مبه‌رێکی تر هاتووه‌ و شتی نوێی هێناوه‌ تا گه‌یشتۆته‌ حه‌زره‌تی محه‌ممه‌د. کاتێک حه‌زره‌تی محه‌ممه‌د هات ڕایگه‌یاند که‌ دوا پێغه‌مبه‌ره‌.

به‌ڕای ئێوه‌ فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌م قسه‌یه‌ی محه‌ممه‌د که‌ دوا پێغه‌مبه‌ره‌ له‌ چی دایه‌؟
فه‌لسه‌فه‌که‌ی له‌وه‌ دایه‌ که‌ مرۆڤایه‌تی پێی ناوه‌ته‌ قۆناغێکی تره‌وه‌. وه‌ک ئه‌و که‌سه‌ی ده‌چێته‌ زانکۆ.

یانی ئاستی زانستی مرۆڤایه‌تی گه‌یشتۆته‌ قۆناغێک که‌ چیدی پێویستی به‌ پێغه‌مبه‌ر نه‌ماوه‌.
به‌ڵێ. پێویستی پێ نییه و که‌سێکیش نیه‌. یانی قۆناغی زانست و زانیاری دێت. ئه‌گینا هێماکردنی ئه‌وه‌ ئه‌سته‌مه‌ که‌ له‌ماوه‌ی هه‌زار ساڵدا دوو سێ پێغه‌مبه‌ر هاتوون. به‌ڵام به‌درێژایی ١٤٠٠ ساڵ، ئیتر خوا ده‌زانێ هه‌تا که‌ی، ته‌نها کتێبێک له‌هه‌لومه‌رجێکی تایبه‌تدا حکومه‌ت بکات.
به‌ڵام ده‌بینین کۆمه‌ڵگەی مرۆڤایه‌تی به‌ڕاده‌یه‌ک پێش که‌وتووه‌ و گه‌یشتۆته‌ ئاستێک که‌ ده‌توانێ خۆی به‌ڕێوه‌ به‌رێت و پێویستی به‌وه‌ نییه‌ په‌یڕه‌وی له‌و مه‌سه‌لانه‌ بکات. ئه‌مه‌ بیرو بۆچوونی منه‌.

یانی له‌ڕاستیدا ئێوه‌ لایه‌نگری ئه‌قڵن و باس له‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ ئه‌قڵی مرۆڤایه‌تی گه‌یشتۆته‌ ئاستێک که‌ چیدی پێویستی به‌ چاکساز و چاوساغ نییه‌ که‌ چاره‌نوسی دیار بکات.
به‌ڵێ. ئایین ده‌توانێ ئالیکاری ڕه‌هه‌ندی مه‌عنه‌وی بێت. مرۆڤ دوو لایه‌نی هه‌یه‌. لایه‌نێکی مادی و لایه‌نێکی مه‌عنه‌وی؛ یه‌کیان ئه‌م دونیایه‌ و یه‌کیان دونیای تر. ئه‌ویان ده‌توانێ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ک ئه‌رکی خۆی به‌خه‌ڵک ڕابگه‌یه‌نێ، به‌ڵام ناتوانێ تێکه‌ڵ به‌ ده‌وڵه‌ت و یاسای بنه‌ڕه‌تی بێت. ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تی، ده‌بێ ده‌ستوورێک بێ که‌ هه‌موو چینه‌کانی خه‌ڵک بگرێته‌ خۆ. دیموکراسی و ئازادی و سێکۆلاریزمی تێدا به‌رجه‌سته‌ بێت. ده‌بێ هه‌ر که‌سێک که‌ سه‌یری ئه‌م ده‌ستووره‌ی کرد، به‌ هی خۆی بزانێت. سه‌باره‌ت به‌ مافی ژنانیش هه‌روا.
من لایه‌نگری یه‌کسانی و دادی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوورییه‌کی باشترم و ئه‌و شتانه‌م قه‌بوڵه‌ که‌ خه‌ڵکی دنیا پێیان باشه‌ و پێموایه‌ ئه‌مه‌ کاری خودایه‌. خودا وای ویستووه‌. ئه‌مه‌ قۆناغی پێگه‌یشتنه‌. ڕۆژێک له‌ شوێنێک گوتم که‌ ئایینیش یه‌کێکه‌ له‌ نیشانه‌ و ڕه‌نگدانه‌وه‌کانی خودا. ئه‌گه‌ر شتێکی تر شوێنی ئه‌م نیشانه‌یه‌ بگرێته‌وه‌، ته‌کلیفی ئێمه‌ چی ده‌بێ؟

ئاماژه‌تان به‌ مافی ژنان کرد. به‌ هه‌ر حاڵ بابه‌تێکی زۆر گرنگه‌ و به‌تایبه‌ت دوابه‌دوای شۆڕشی کۆماری ئیسلامی له‌ ئێران، هه‌میشه‌ بابه‌تێکی هه‌ستیار و گه‌رم بووه‌. ژنانیش له‌م ماوه‌یه‌دا ناڕازی بوون و له‌پێناو گه‌یشتن به‌ مافی یه‌کسانی له‌گه‌ڵ پیاوه‌کان خه‌باتیان کردوه‌.
ڕاسته‌.

بۆچونی ئێوه‌ ده‌رباره‌ی مافی ژنان چییه‌، له‌ڕوانگه‌ی شه‌رعییه‌وه‌‌؟
بۆچوونی من ئه‌وه‌یه‌ ژنیش وه‌ک پیاو مافی هه‌یه‌ و حه‌قی خۆیه‌تی به‌و مافانه‌ بگات. به‌ڵام سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ژنیش ده‌توانێ سه‌رجه‌م ئه‌و شتانه‌ بکات که‌ پیاویش ده‌توانێ، ئه‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌کی دیکه‌یه‌. ژن ده‌بێ مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ وه‌ک پیاوێک قۆناغه‌کانی پێگه‌یشتنی خۆی تێپه‌ڕێنێ. هیچکه‌س بۆی نییه‌ ژن بچه‌وسێنێته‌وه‌. ژن و پیاو هیچ جیاوازییه‌کیان پێکه‌وه‌ نییه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی که‌ تواناکاریی ژن و پیاو جیاوازه‌ و هه‌ر کامیان به‌شێوه‌یه‌کی جیاواز گه‌شه‌ ده‌کات، ئه‌وه‌ باسێکی دیکه‌یه‌.

ئه‌مه‌ بۆچوونی شه‌رعی ئێوه‌یه‌ یان بۆچوونی تاکه‌که‌سیتانه‌ که‌ بره‌وی هه‌یه‌ و هه‌موو لایه‌ک قه‌بوڵیانه‌.
مه‌به‌ستتان چییه‌؟

مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ یه‌کسانی ژن که‌ باسی لێوه‌ ده‌که‌ن، ڕوانگه‌یه‌که‌ له‌ شه‌رعی ئیسلام ده‌رتانهێناوه‌؟
دیاره‌ هه‌ر که‌سه‌ و به‌شێوه‌یه‌ک ئیسلام ڕاڤه‌ ده‌کا. ئایه‌یه‌ک هه‌یه‌ که‌ ماناکه‌ی به‌مجۆره‌یه: خودا پاداشی ئێوه‌ و ژنان ده‌داته‌وه‌. ئه‌مه‌ش یانی ژن و پیاو یه‌کسانن.

به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ریدا کۆمه‌ڵێک ئایه‌ی دیکه‌ له‌ قورئاندا هه‌ن که‌ چالاکانی مافی ژنان ئه‌و ئایانه‌ به‌ دژی ژنان ده‌زانن.
مۆڵه‌تم بده‌ن. هه‌ندێک له‌ یاساکانی قورئان ده‌رئه‌نجامی هه‌لومه‌رجی زه‌مه‌ن و شوێنه‌. بۆ نموونه‌ هه‌موو که‌س ده‌ڵێن ژن بۆی نییه‌ ببێته‌ دادوه‌ر. له‌ هیچ شوێنێکی قورئاندا نه‌هاتووه‌. یان شاهیدی دوو ژن یه‌کسانه‌ له‌گه‌ڵ هی پیاوێک. ئه‌مه‌ هی هه‌لومه‌رجێکه‌ که‌ ژنان له‌ کۆمه‌ڵگە دوور بوون. چونکه‌ ده‌فه‌رمێ ئه‌گه‌ر یه‌کێکیان له‌ بیری چوویه‌وه‌، ئه‌وی تریان به‌ بیری دێنێته‌وه‌.

واته‌ به‌ بۆچوونی ئێوه‌، ده‌بێ تێڕوانین له‌ قورئان، تێڕوانینێکی ئه‌ورۆیی بێت و ئه‌گه‌ر پێویست بکا ته‌نانه‌ت جیاواز بێ له‌و شته‌ی که‌ له‌ ئارا دابووه‌؟
به‌ڵێ. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ده‌ڵێین ده‌بێ ئایین و حکومه‌ت لێک جیا بن و ڕۆژ، ڕۆژی زانست و زانیارییه‌، ئه‌وا لایه‌نی مه‌عنه‌وی ئایین وه‌ک خۆی ده‌مێنێته‌وه‌.

پاش هه‌ڵبژاردنه‌کانی سه‌رۆککۆماری له‌ ئێران و ده‌رکه‌وتنی بزووتنه‌وه‌ی سه‌وز، سه‌رهه‌ڵدانی بیری نوێ به‌تایبه‌ت پاڵپشت به‌ ئایین زیاتر په‌ره‌ی سه‌ند، هه‌رچه‌ند پێشتر له‌ ئێران سه‌ری هه‌ڵدابوو. به‌ڕای ئێوه‌ ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ به‌ کوێ ده‌گات؟ یانی وه‌رچه‌رخانێکی گرنگ له‌ ئیسلام وه‌ک ڕیفۆرم یان ڕێنسانسێک که‌ له‌ ئایینه‌ مه‌سیحییه‌کاندا به‌ دی هاتووه‌، له‌ ئیسلامیشدا ده‌قه‌ومێ؟
به‌بۆچوونی من، مه‌سه‌له‌ی موسه‌وی و که‌ڕووبی و بزوتنه‌وه‌ی سه‌وز جیاوازه‌. ئه‌وان ناتوانن سه‌رۆکایه‌تی کۆمه‌ڵگەیه‌ک بگرنه‌ ئه‌ستۆ که‌ سێکۆلاره‌ و ده‌یه‌وێ سێکۆلار بمێنێته‌وه‌ و هه‌روه‌ها ده‌یه‌وێ ئازادی و دیموکراسی به‌رقه‌رار بێت. چاکسازی له‌ناو حکومه‌تی کۆماری ئیسلامی که‌ حکومه‌تی هه‌موو خه‌ڵک نییه‌، هیچ سوودێک به‌ خه‌ڵک ناگه‌یه‌نێ.

یانی به‌ڕای ئێوه‌ هیچ جموجوڵێکی چاکسازی له‌ ژێر سێبه‌ری کۆماری ئیسلامی ئێراندا ناگاته‌ ئه‌نجام؟
نه‌خێر، ناگاته‌ ئه‌نجام.

له‌وانه‌یه‌ ئه‌م بزووتنه‌وه‌ چاکسازییه‌، دواجار ئامانجه‌کانی کۆمه‌ڵگەیه‌کی سێکۆلار بپێکێ. قه‌ی چی ده‌کات با ناوێکی ئیسلامی له‌سه‌ر بێ؟
کۆماری ئیسلامی ناتوانێ سێکۆلار بێ. ئیسلامی شیعه‌ی ئه‌سنا عه‌شه‌ری و ویلایه‌تی فه‌قیه چۆن ده‌توانن سێکۆلار بن و ئازادی به‌ خه‌ڵک بده‌ن؟

که‌واته‌ جه‌نابی شێخ ئێوه‌ بڕواتان به‌شۆڕشێک هه‌یه‌؟
من پێموایه‌ ده‌بێ خه‌ڵک وشیار بن. ئه‌گه‌ر شۆڕش له‌سه‌ره‌وه‌ڕا بکرێت دیسان یه‌کێکی تر دێت و ده‌بێته‌وه‌ دیکتاتۆڕ. ده‌بێ خه‌ڵک وشیار بکرێنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بڕژێنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌کان. هه‌روه‌ک چۆن له‌ کوردستان کرا کاتێک ئه‌و پێنج که‌سه‌یان له‌ سێداره‌ دا. خه‌ڵک مانیان گرت و بێ هیچ خوێنڕێژییه‌ک ناڕه‌زایه‌تی خۆیان نیشاندا.

به‌ڵام خه‌سڵه‌تێکی بزووتنه‌وه‌ی سه‌وز که‌ بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی له‌ نێوخۆ و ده‌ره‌وه‌ زۆر که‌س ستایشی بکه‌ن، ئه‌وه‌یه‌ که‌ بزووتنه‌وه‌که‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ڕابردوو، خۆی له‌ توندوتیژی به‌دوور ده‌گرێ. واته‌ له‌ پێناو گۆڕینی ڕژێم په‌نا بۆ ڕق و توندو تیژی نابات.
کێشه‌که‌ لێره‌دا نییه‌. کێشه‌ ئه‌وه‌ نییه‌ لایه‌نگری توندو تیژی نییه‌. به‌ڵکه‌ مه‌سه‌له‌ ئه‌وه‌یه‌ چی ده‌وێ. ئایا ده‌یه‌وێ کۆماری ئیسلامی له‌ ناو ببات و په‌یڕه‌وی له‌ سیکۆلاریزم بکات؟ ئه‌و کاره‌یان له‌ ده‌ست نایه‌. ئه‌وان هێشتاش ناخودئاگا له‌گه‌ڵ کۆماری ئیسلامین. ته‌نیا کارێک که‌ کردوویانه‌ ئه‌وه‌یه‌ ده‌رگاکانیان کردۆته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵک بڕژێنه‌ سه‌ر شه‌قامه‌کان.

۱۳۸۹/۰۶/۲۲

وتوێژی ڕۆژنامەی تەڕەف لەگەڵ کەماڵ بورکای | به‌شی دوهه‌م و کۆتایی



 سازدانی: نه‌شه‌ دوزه‌ل
له‌ تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
ئایا له‌گه‌ڵ ئۆجه‌لاندا سیاسه‌تتان کردووه‌؟

 چه‌ندین جار چاومان پێک که‌وتووه‌. ساڵی ١٩٩٣ پرۆتۆکۆلێکمان واژۆ کرد، به‌پێی ئه‌و پرۆتۆکۆله‌ ده‌بوو ڕێکخراوه‌ کوردییه‌کان پێکه‌وه‌ شه‌ڕ نه‌که‌ن و کێشه‌کانی نێوانیان به‌ دیالۆگ چاره‌سه‌ر بکه‌ن. ئه‌وکات ئۆجه‌لان به‌شێوه‌یه‌کی یه‌کلایه‌نه‌ ئاگربه‌ستێکی یه‌ک مانگه‌شی ڕاگه‌یاندبوو. له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا که‌ تورگوت ئۆزال ده‌یویست کێشه‌ی کورد چاره‌سه‌ر بکات، به‌ هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵای مام جه‌لال ئاگربه‌سته‌که‌ درێژ کرایه‌وه‌. ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ هاوکات بوو لەگەڵ واژۆکردنی پرۆتۆکۆلی نێوانمان. به‌ڵام به‌داخه‌وه‌، ئۆجه‌لان که‌سێک بوو له‌ژێر باندۆڕی ئه‌وانی تردا. ئه‌وکات له‌ژێر باندۆڕی سووریا دابوو. بۆیه‌ سه‌رم سوڕما له‌وه‌ی چه‌که‌کان بێده‌نگ بکرێن و به‌چرپه‌ له‌ تاڵه‌بانیم پرسی: مام جه‌لال چۆنه‌ سووریا به‌م ئاگربه‌سته‌ ڕازییه‌؟ ئه‌مه‌ چۆن ڕووی دا؟

تاڵه‌بانی چ وەڵامێکی دایه‌وه‌؟

 له‌وەڵامدا پێی گوتم "تۆ بڵێی شتێکی وا ڕووی دابێ". هه‌ڵبه‌ت نه‌ک ته‌نیا سووریا به‌ڵکو چینی عه‌سکه‌رتاری ناو تورکیاش له‌و پرۆتۆکۆله‌ی ئێمه‌ و ئاگربه‌سته‌که‌ ڕازی نه‌بوون. دێمیرێل سه‌رۆک وه‌زیرانی ئه‌وکات بوو. ئۆزال لایه‌نگری چاره‌سه‌ری کێشه‌که‌ بوو، به‌ڵام دێمیرێل دژایه‌تی ده‌کرد. ئه‌و ئه‌ندامی لۆبی شه‌ڕ بوو. {دوابه‌دوای درێژکردنه‌وه‌ی ئه‌م ئاگربه‌سته‌ تۆرگوت ئۆزال به‌شێوه‌یه‌کی گوماناوی مرد. ڕۆژنامه‌ی ته‌ڕه‌ف.}

سووریا بێزاری خۆی له‌ ئاگربه‌سته‌که‌ به‌ چ شێوه‌یه‌ک ڕاگه‌یاند؟ 

دواتر له‌گه‌ڵ ئۆجه‌لان، له‌کۆشکی لازقیه‌ که‌ له‌ قه‌راخ ده‌ریا هه‌ڵکه‌وتبوو، سه‌ردانی جه‌میل ئه‌سه‌دی برای حافز ئه‌سه‌د و ئه‌ندام په‌رله‌مانی سووریامان کرد. پۆستێکی فه‌رمی نه‌بوو به‌ڵام کاریگه‌ریی و ده‌سه‌ڵاتێکی زۆری هه‌بوو. ئۆجه‌لان پێی گوتم "ئێمه‌ سه‌ره‌تا په‌یوه‌ندییه‌کانمان له‌ڕێگه‌ی ده‌زگای زانیاری سه‌ربازییه‌وه‌ بوو، پاشان گۆڕا به‌ جه‌میل ئه‌سه‌د". پێم سه‌یر بوو وه‌ها ڕاشکاوانه‌ له‌مباره‌وه‌ قسه‌م لەگەڵ ده‌کات. به‌ڵام ده‌توانین بڵێین هه‌ندێکجار ئۆجه‌لان له‌ناو په‌که‌که‌دا له‌هه‌موان ساف تر و ڕاشکاوانه‌تر قسه‌ ده‌کا. له‌به‌رده‌م که‌ناری ئاوه‌که‌ که‌شتییه‌کی ئاسنین هه‌بوو. سه‌باره‌ت به‌ جه‌میل ئه‌سه‌د، ئۆجه‌لان گوتی "بێت و ڕۆژێک کوده‌تایه‌ک یان شتێکی له‌و جۆره‌ بقه‌ومێ، سواری ئه‌م که‌شتییه‌ ده‌بێت و ڕا ده‌کات".

په‌یوه‌ندییه‌کانی جه‌میل ئه‌سه‌د و ئۆجه‌لان له‌ چ ئاستێک دابوون؟ 

ئێمه‌ی بۆ سه‌ر خوان بانگهێشت کردبوو. خواردنمان خوارد و پاشان قسه‌مان کرد. جه‌میل ئه‌سه‌د پێمی گوت "ئێوه‌ کارێکی هه‌ڵه‌تان کرد چوونه‌ ئه‌وروپا. ئه‌م کێشه‌یه‌ له‌ڕێگه‌ی ئاگر و باروته‌وه‌ چاره‌سه‌ر ده‌بێ. به‌ ئاشتی و ماشتی چاره‌سه‌ر نابێ." ئه‌وکات ئێمه‌ لەگەڵ په‌که‌که‌ پرۆتۆکۆلمان به‌ستبوو و په‌که‌که‌ش ئاگربه‌ستی یه‌کلایه‌نه‌ی ڕاگه‌یاندبوو. قسه‌ی جه‌میل ئه‌سه‌د له‌و سه‌ردانه‌دا بۆ ئێمه‌، ئه‌وه‌ بوو! دواجار ئاگربه‌ست به‌هه‌وڵی هه‌مه‌لایه‌نه‌ شکستی هێنا. هه‌وڵی هه‌ره‌ به‌رچاویش له‌تورکیاوه‌ له‌ لایه‌ن تاقمی عه‌سکه‌رتاره‌وه‌ درا. له‌ بینگۆل ٣٣ سه‌ربازی بێ چه‌ک کوژران.

سه‌باره‌ت به‌م کۆمه‌ڵکوژییه‌، ڕای ئۆجه‌لانتان پرسی؟

 ئه‌و کات په‌یوه‌ندیی ته‌له‌فۆنیمان هه‌بوو. لێم پرسی "کارێکی زۆر خراپ بوو. له‌قۆناغی ئاگربه‌ستدا بۆ وه‌ها کارێکتان ئه‌نجام دا؟ بۆچی سه‌ربازه‌ بێ چه‌که‌کانتان گولـله‌باران کرد؟"، گوتی "وه‌ڵڵاهی منیش ئاگادار نه‌بووم، به‌ڵام ناچار مام بیگرینه‌ ئه‌ستۆی خۆمان." ڕێک ئه‌م قسه‌یه‌ی پێ گوتم.

ئایا ئێوه‌ قایل بوون؟ 

به‌ڵێ، قایل بووم. ده‌مزانی قسه‌کانی ئۆجه‌لان هه‌مووی ڕاست نین، به‌ڵام ئه‌زمونێکم هه‌بوو له‌ جیاکردنه‌وه‌ی ڕاستی و ناڕاستی قسه‌کانیدا. دوابه‌دوای کوشتنی ئه‌و ٣٣ سه‌ربازه‌ ئاگربه‌ست کۆتایی هات و به‌م شێوه‌یه‌ قۆناغی ئاشتی هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌. ڕژێمی میلیتاریستی هه‌ناسه‌یه‌کی هاته‌وه‌ به‌ر. به‌ڕای من ئه‌و کات، ئۆزالیان ژه‌هرخوارد کرد. ئۆزال له‌میانه‌ی سه‌ردانیدا بۆ تورکه‌مه‌نستان و ئازه‌ربایجان به‌ ده‌سته‌یه‌ک له‌نوێنه‌رانی په‌رله‌مانی گوتبوو "من ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر ده‌که‌م". وه‌زیری کاروباری ناوخۆ حیکمه‌ت چه‌تینیش له‌وێ بوو. ئۆزال گوتبووی "هاوڕێیان ئێوه‌ش یارمه‌تیم بکه‌ن با ئه‌و کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر بکه‌م"، به‌ڵام حیکمه‌ت چه‌تین قسه‌کانی گۆڕیبوو و گوتبووی "به‌ڕێز سه‌رۆک کۆمار، ئێوه‌ زۆر ماندوون. هه‌ندێک پشوو بده‌ن". ئۆجه‌لانیش به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ گه‌یشتبوو، ده‌یگووت "ئه‌ویان برد".

به‌مدواییانه‌ له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی هێرشه‌کانی په‌که‌که‌، ده‌گوترێ ویستی به‌رده‌نگ وه‌رگرتنی ئۆجه‌لان ئه‌نجامێکی هه‌بووه‌. به‌ڕای ئێوه‌ له‌ توندو تیژییه‌کاندا ئه‌و حسابانه‌ له‌به‌ر چاو ده‌گیرێن؟

له‌وانه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌مانه‌ حسابی لاوه‌کین. حسابی سه‌ره‌کیی نین. ده‌بێ ئه‌و خاڵه‌ ده‌ست نیشان بکه‌ین. ئه‌و شه‌ڕه‌ی په‌که‌که‌ درێژه‌ی پێ ده‌دا، له‌به‌رژه‌وه‌ندی خودی په‌که‌که‌شدا نییه‌. هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کیان له کوشتنی ئه‌و مرۆڤانه‌ پێ ناگا. چونکه‌ داخوازییه‌کانیان چین؟ گه‌وره‌ترین داخوازیان وه‌ک باسی ده‌که‌ن ئۆتۆنۆمیه‌کی دیموکراتیانه‌یه‌. له‌پێناو ده‌سته‌به‌رکردنی ئه‌م مافه‌دا پێویست ناکا له‌ چیاکان بژین و شه‌ڕ بکه‌ن. ده‌کرێ ئه‌م داخوازییه‌ له‌ڕێگه‌ی پارتێکی یاساییشه‌وه‌ بێننه‌ زمان. ئه‌م ده‌رفه‌ته‌ ڕه‌خساوه‌. ئه‌گه‌ر ئاوا بکه‌ن، هێزێکی مه‌زنتر کۆ ده‌که‌نه‌وه‌ و له‌ناوچه‌که‌ پێش پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ده‌که‌ون. به‌ڵام به‌شێک له‌کادیرانی شاخ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی شاراوه‌وه‌ کۆنتڕۆڵ ده‌کرێن. به‌ڵام با ئه‌مه‌ به‌ هه‌ڵه‌ فام نه‌کرێ.... من ناڵێم سه‌رجه‌م فه‌رمانده‌ و شه‌رڤانه‌کانی په‌که‌که‌ سیخورن.

ئه‌ی ده‌ڵێن چی؟
 

ده‌ڵێم ئه‌و به‌شه‌ش له‌ په‌که‌که‌ به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی کاری خۆی بکات. دواجار ناوه‌ ناوه‌ په‌ره‌ به‌ هێرشه‌کان ده‌ده‌ن. ئامانجی ئێستا، ڕه‌تکردنه‌وه‌ی ڕیفراندۆم و به‌زاندنی ئاکه‌په‌یه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کاندا. به‌و سیاسه‌تانه‌یان که‌وتونه‌ته‌ پاڵ کوالیسیۆنی مه‌هه‌په‌ و جه‌هه‌په‌ و ده‌یانه‌وێ به‌ کوالیسیۆنێکی هاوشێوه‌ ئیشه‌کانی حکومه‌ت به‌ڕێوه‌ بچن. بڕوانن.... دژایه‌تی کردنی ئاشتی و دیموکراسی زۆر بێ به‌زه‌ییانه‌یه‌. ئه‌م چالاکیانه‌ ڕێگه‌ له‌به‌رده‌م شه‌ڕی نێوان کورد و تورک خۆش ده‌کات. چونکه‌ له‌ ڕابردوشدا هه‌ر ئه‌و کارانه‌یان کرد.

له‌رابردوودا چیان کرد؟

هێزه‌ تایبه‌تیه‌کان، کۆنترگه‌ریلا و ئه‌رگه‌نه‌کۆنچیه‌کان له‌ جلی په‌که‌که‌دا چه‌ندین هێڕشی خوێناویان ئه‌نجام دا. له‌وانه‌یه‌ ڕوداوی فڕۆکه‌ی "هێڕۆن"یش شتێکی له‌و شێوه‌یه‌ بێ. میدیای تورک له‌مڕوه‌وه‌ به‌ ئه‌رکی خۆی هه‌ڵنه‌ستا و ڕای گشتی له‌م ڕوداوه‌ ئاگادار نه‌کرده‌وه‌. ئێمه‌ په‌که‌که‌ له‌قاو ده‌ده‌ین، به‌ڵام میدیای تورک له‌ ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ی خۆیان نزیک نابنه‌وه‌.

ئایا هه‌ندێک ناهه‌قی ناکه‌ن؟

خاتوو نه‌شه‌، میدیای تورک ته‌نیا بریتی نییه‌ له‌ ڕۆژنامه‌ی "ته‌ڕه‌ف" و هه‌ندێک نوسه‌ری دیموکرات. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر په‌که‌که‌ بیه‌وێ واز له‌ شه‌ڕیش بێنێ، ڕێگه‌ی پێ ناده‌ن. ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ به‌ په‌که‌که‌ نادا واز له‌ چه‌که‌کانی بێنێ. ئه‌مه‌ ڕاستییه‌که‌! ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تی تورکیا چاره‌سه‌رییه‌کی دیموکراسیانه‌ی په‌سه‌ند کردبا، ئه‌وا په‌که‌که‌ پێشتر قه‌بوڵی ده‌کرد. به‌گوێره‌ی ئه‌م شیکردنه‌وانه‌، به‌رپرسیاری سه‌ره‌کیی خوێن ڕشتن له‌ تورکیا ده‌وڵه‌تی شاراوه‌یه‌ نه‌ک په‌که‌که‌. په‌که‌که‌ هاوپه‌یمانی ده‌وڵه‌تی شاراوه‌یه‌. ئۆجه‌لان له‌ چاوپێکه‌وتنی لەگەڵ پارێزه‌ره‌کاندا به‌رده‌وام په‌نجه‌ی تاوان بۆ لای پارتی داد و گه‌شه‌پێدان ڕاده‌کێشێ و هیچکات سوپا تاوانبار ناکات.

به‌ڕای ئێوه‌ بۆچی؟

ئۆجه‌لان به‌رده‌وام داکۆکی له‌ سوپا ده‌کا. باسی ئاتاتورک و که‌مالیزم ده‌کا و په‌سنیان ده‌دا. سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌ په‌یامن. ئه‌گینا ئۆجه‌لانیش ده‌زانێ گۆڕینی ده‌ستوور له‌ به‌رژه‌وه‌ندی کورده‌کان دایه‌. ده‌زانێ پێویسته‌ بڵێ "ده‌نگی ئه‌رێ بده‌ن"، به‌ڵام وا ناڵێ.

له‌وه‌ها ڕه‌وشێکدا خه‌باتی چه‌کداری که‌ی و چۆن ته‌واو ده‌بێ؟ 

ئه‌م کێشه‌ به‌ په‌که‌که‌ چاره‌سه‌ر نابێت، به‌ڵکو به‌ له‌ناوبردنی ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ و سیاسه‌تی میلیتاریستی کۆتایی دێت. به‌ڵام سه‌ره‌ڕای که‌ندوکۆسپه‌کانی میلیتاریزم و پیلانه‌کانی، سه‌ره‌ڕای خۆڕاگری کۆنه‌پارێزه‌کان، زۆر شت هه‌یه‌ که‌ ده‌بێ له‌ پێناو ئاسایی بوونه‌وه‌ی بارودۆخه‌که‌دا حکومه‌ت ئه‌نجامیان بدات. نابێ له‌ چاوپێکه‌وتن لەگەڵ به‌ده‌په‌ و په‌که‌که‌ بترسێ. ده‌کرێ چاوپێکه‌وتنی زۆر کراوه‌ لەگەڵ په‌که‌که‌ پێک نه‌یه‌ن. هه‌رچه‌ند له‌ ناو په‌که‌که‌دا که‌سانێک هه‌بن که‌ بیانه‌وێ ئه‌مجۆره‌ چاوپێکه‌وتنانه‌ و هه‌روه‌ها قۆناغی ئاشتی چه‌واشه‌ بکه‌ن، به‌ڵام به‌ گشتی په‌که‌که‌ بۆ ئه‌م چاوپێکه‌وتنه‌ ناڕاسته‌وخۆیانه‌ ئاماده‌یه‌. موراد قه‌ڕه‌یڵان ئه‌مه‌ی ده‌ویست. لێره‌دا ئاماژه‌ کردن به‌م خاڵه‌ زۆر گرنگه‌. ئه‌و که‌سه‌ی له‌ شاخ هاته‌ خوار، ده‌بێ بزانێ ناچێته‌ گرتووخانه‌وه‌. کلیلی چاره‌سه‌ری، بێده‌نگ کردنی چه‌که‌کان و هاتنه‌خواره‌وه‌یه‌ له‌ چیاکان. له‌پێناو ئه‌مه‌شدا دیالۆگ لەگەڵ به‌ده‌په‌ و په‌که‌که‌ مه‌رجی سه‌ره‌کییه‌.

به‌ڕای ئێوه‌ کێشه‌ی کورد به‌ چ شێوه‌یه‌ک چاره‌سه‌ر ده‌بێ؟

به‌بۆچوونی ئێمه‌، ئه‌گه‌ر هه‌لومه‌رجی تورکیا له‌به‌رچاو بگرین، فیدراسیۆن له‌بارترین شێوازه‌. هه‌ر وه‌ک نمونه‌ی باشووری کوردستان، ده‌کرێ له‌ تورکیاش ئه‌و شوێنانه‌ی کورد تیایدا زۆرینه‌ن، له‌ ڕێگه‌ی په‌رله‌مان، حکومه‌ت، زمان و په‌روه‌رده‌ به‌ زمانی کوردی ده‌وڵه‌تێکی فیدڕاڵی کوردی دابمه‌زرێ.

به‌بۆچوونی ئێوه‌ کوردستان کوێیه‌؟

له‌ مه‌رعه‌شه‌وه‌ بۆ ڕۆژهه‌ڵات. ئه‌مه‌ له‌ ڕێگه‌ی ڕاپرسیه‌که‌وه‌ جێبه‌جێ ده‌بێت. ده‌بێ له‌ که‌شوهه‌وایه‌کی ئازاد و به‌ ڕاپرسیه‌کی ئازادانه‌ پرسیار له‌ خه‌ڵک بکرێ که‌ ئێوه‌ چۆن هه‌ست به‌ خۆتان ده‌که‌ن و پێتان خۆشه‌ له‌ کوێ بژین؟

ئه‌گه‌ر پێکدادان و هێرشه‌کان ڕابوه‌ستێن، به‌ڕای ئێوه‌ تورکیا چی به‌سه‌ر دێت و ڕوبه‌ڕووی چ پێشکه‌وتن گه‌لێک ده‌بێته‌وه‌؟

پێم وا نییه‌ سه‌رجه‌م ئه‌و پێکدادانانه‌ به‌رهه‌می کوده‌تایه‌کی سه‌ربازی بن. هه‌رچه‌ند له‌ تورکیا کوده‌تاچییه‌کان هه‌رگیز له‌م بابه‌ته‌وه‌ بێ هیوا نابن، به‌ڵام هه‌مدیس مه‌ترسیه‌کی وه‌ها له‌ ئارا دایه‌. ئه‌گه‌ر دۆخی شه‌ڕ و پێکدادان کۆتایی پێ نه‌یه‌ت و پێش به‌ هێرشه‌کان نه‌گیردرێ، ڕه‌وشی تورکیا ڕۆژ به‌ ڕۆژ زیاتر به‌ره‌و خراپبوون ده‌چێ. پێڤاژۆیه‌کی وه‌ها ده‌توانێ کورد و تورک به‌ گژ یه‌کتری دابکات. چونکه‌ له‌وانه‌یه‌ دژبه‌رانی ئاشتی و دیموکراسی بێ به‌زه‌ییانه‌، ڕێگه‌ له‌به‌رده‌م هه‌ندێک چالاکی خۆش بکه‌ن که‌ پێکدادانی نێوان کورد و تورکی لێده‌که‌وێته‌وه‌. بۆی هه‌یه‌ گروپێک له‌ناو په‌که‌که‌ ببنه‌ ئامێری ئه‌م بێنه‌و به‌ره‌یه‌. ئێوه‌ بڕوانن....

ده‌ی...
کاتێک ئه‌رتوغرول ئۆزکۆک له‌بابه‌تێکدا ده‌نوسێ "ئایا ئێمه‌ ناچارین لەگەڵ کورده‌کاندا بژین"، ئه‌مه‌ ته‌نیا هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک نییه‌. به‌ڵکو له‌ هه‌مانکاتدا ڕێنوێنی ده‌ری هێزه‌ میلتاریسته‌کانه‌ له‌ پێناو دارشتنی سیاسه‌ت و پلانی نوێدا. له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ نیشانه‌ی په‌یڕه‌و کردنی سیاسه‌تێکی نوێیه‌.

به‌ڕای ئێوه‌ پلانی نوێ چییه‌؟

ئه‌وه‌ له‌ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌ سیاسه‌تێکی له‌م شێوه‌یه‌یه‌ که‌ ئه‌گه‌ر به‌ کورده‌کان نه‌وێراین و نه‌مانتوانی بزووتنه‌وه‌ی کورد سه‌رکوت بکه‌ین، ئه‌وا له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌کسانی، دان به‌ مافی فیدراسیۆن یاخود هه‌رێمێکی ئۆتۆنۆم داده‌نێین و ناوچه‌یه‌کی دیاریکراویان پێده‌ده‌ین.

باشه‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ئه‌مه‌ داخوازی و ویستی ئێوه‌ نه‌بوو؟ کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ، فیدراسیۆن یاخود هه‌رێمێکی ئۆتۆنۆمتان نه‌ده‌ویست؟ ئایا ئێستا دژی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکی کوردین؟

نه‌خێر. بۆ دژایه‌تی بکه‌ین؟ به‌ڕای ئێمه‌ گه‌لان، مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ چاره‌نووسی خۆیان دیاری بکه‌ن. گه‌لی کورد نه‌ته‌وه‌یه‌که‌ و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ، مافی خۆیه‌تی.

ئایا تورکه‌کان مافی ئه‌وه‌یان نییه‌ چاره‌نووسی خۆیان ده‌ستنیشان بکه‌ن؟ ئایا تورکه‌کان داکۆکی له‌ جیابوونه‌وه‌ ناکه‌ن؟ نایانه‌وێ جیا ببنه‌وه‌؟

ئه‌وه‌نێ تورکه‌کان چاره‌نووسی خۆیان ده‌ستنیشان کردوه‌، نه‌ک هه‌ر هی خۆیان بگره‌ چاره‌نوسی کورده‌کانیشیان دیاری کردوه‌. تورکیا ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆیه‌. زمانی فه‌رمی تورکییه‌. ئایا تورکه‌کان سه‌رله‌نوێ ده‌وڵه‌تێکی دیکه‌ داده‌مه‌زرێننه‌وه‌؟ ئه‌وه‌ نییه‌ ده‌وڵه‌تیان هه‌یه‌. له‌پێکهاته‌یه‌کی وه‌هادا، ئه‌وه‌ کورده‌کانن ده‌بێ مافی چاره‌ی خۆنووسینیان هه‌بێ نه‌ک تورکه‌کان.


ئه‌ی باشه‌ تورکه‌کان بیر له‌وه‌ ناکه‌نه‌وه‌ له‌ کورده‌کان جیا ببنه‌وه‌؟ هیچ گفتوگۆ له‌سه‌ر ئه‌م مژاره‌ ناکه‌ن؟

ئه‌گه‌ر ویستێکی وه‌هایان هه‌بێ، ئه‌وه‌ په‌یوه‌ندی به‌ خۆیانه‌وه‌ هه‌یه‌، ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ له‌ کورده‌کان جیا بن، له‌وانه‌یه‌ کورده‌کانیش ئه‌مه‌یان به‌لاوه‌ په‌سند بێ. ئه‌و شته‌ی پێویسته‌ تورکه‌کان بیکه‌ن ئه‌وه‌یه‌ که‌ دان به‌ مافی جیابوونه‌وه‌ی کورده‌کان دابنێن. له‌هیچ شوێنێکی دنیا، گه‌لێکی ژێرده‌ست ناتوانێ ڕۆڵی هه‌بێ له‌ ده‌ستنیشانکردنی مافی چاره‌ی خۆنووسینی گه‌لی سه‌رده‌ست. با بڵێن... کورده‌کان ده‌یانه‌وێ جیا ببنه‌وه‌، ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆیان ده‌وێ، ئه‌و کات تورکه‌کانیش ده‌ڵێن ئه‌وه‌ مافی خۆتانه‌. ئه‌رتوغرول ئۆزکۆک که‌ ده‌ڵێ :ئایا ناچارین لەگەڵ کورده‌کان بژین، مه‌به‌ستێکی دیکه‌ی هه‌یه‌.

چ مه‌به‌ستێکی هه‌یه‌؟

ئه‌رتوغرول ئۆزکۆک به‌و بیرکردنه‌وه‌یه‌ی له‌ چوارچێوه‌ی سیاسه‌تێکی نوێدا له‌ ڕاستیدا پێشنیاری ئاڵوگۆڕێکی دوو لایه‌نه‌ دێنێته‌ گۆڕێ. ئۆزکۆک پێی وایه‌ له‌به‌رامبه‌ر مافی جیابوونه‌وه‌دا، ده‌بێ سات و سه‌ودا بکرێ. نیه‌تێکی ئاوا شاراوه‌یه‌ "وه‌ک چۆن ئه‌رمه‌نیه‌کانمان دوور خسته‌وه‌، با ئه‌مجاره‌ش ڕێگا له‌ به‌رده‌م ئاڵوگۆڕێکی دوو لایه‌نه‌ خۆش بکه‌ین و کورده‌کانی ڕۆژئاواش وه‌ها دوور بخه‌ینه‌وه‌". ئاڵوگۆڕی واته‌ ئازاردانی مرۆڤه‌کان. ئه‌مه‌ پێشنیارێکی فاشیستانه‌یه‌. چونکه‌ ئه‌گه‌ر کورده‌کان بۆ کارکردن هاتبنه‌ ڕۆژئاوا یاخود کۆچی زۆره‌ ملێیان پێ کرابێ، دیسان له‌چوارچێوه‌ی سنووره‌کانی ئه‌م وڵاته‌ دا ده‌ژین. هه‌ر که‌سێک له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌م وڵاته‌دا بژی، مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ شوێنی نیشته‌جێبوونی خۆی بگۆڕێ. وه‌ک چۆن کورده‌کان له‌ ڕۆژئاوای تورکیا هه‌ن، له‌ کوردستانیش تورک ده‌ژین. ده‌ڵێن "کورده‌کانی ئیستانبوڵ له‌ کوێ هاتوونه‌ته‌ ده‌ر؟" باشه‌، خۆ ئه‌وانه‌ به‌ که‌یفی خۆیان کۆچیان نه‌کردوه‌.

ئه‌ی؟

به‌درێژایی دروستبوونی کۆمار، ناوچه‌که‌ پشتگوێ خراوه‌. کارگه‌ و خوێندنگا بنیات نه‌نراون و ده‌ڤه‌ره‌که‌ هه‌ژار هێشتراوه‌ته‌وه‌. ئه‌مه‌ش ڕێگه‌ی له‌ به‌رده‌م کۆچی ئابووری خۆش کردوه‌. دواتر له‌ ژێر ناوی سه‌رهه‌ڵدان و زه‌خت و زۆری بێگومان گه‌ل ناچار بووه‌ بێ ویستی خۆی شوێنی نیشته‌جێبوونی بگۆڕێ. له‌ئه‌نجامی شه‌ڕی قڕێژدا، چوار هه‌زار گوند سوتێنران. دانیشتوانی له‌وێ دور خرانه‌وه‌. به‌ڵام بۆچوونی فاشیستانه‌ ده‌ڵێ "با هه‌موویان ڕاو بنێین، بیاننێرینه‌وه‌ بۆ کوردستان". به‌کورتی سه‌رله‌نوێ هه‌ڕه‌شه‌ی دوورخستنه‌وه‌ له‌و مرۆڤانه‌ ده‌که‌ن. ناتوانن وا بکه‌ن. مافی ئه‌وه‌شیان نییه‌. ئێمه‌ پێشنیاری دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی کوردی له‌ ئه‌سته‌نبوڵ ناکه‌ین، ئێمه‌ له‌و شوێنانه‌ پێشنیاری دامه‌زراندنی فیدرالیزم ده‌که‌ین که‌ تیایدا کورد زۆرینه‌یه‌. ئه‌و شته‌ی که‌ پێویسته‌ بکرێ، زۆر ئاسانه‌.

ده‌بێ چ شتێک بکرێ؟
 

ده‌بێ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ فه‌زایه‌کی دیموکراتیک. چه‌که‌کان بێده‌نگ بکرێن. کورد و تورک به‌ یه‌که‌وه‌ دابنیشین و گفتوگۆ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ بکه‌ین که‌ داخوا کێشه‌که‌ چۆن چاره‌سه‌ر ده‌بێت. له‌ پێناو ئه‌م کێشه‌یه‌دا، با لێپرسینه‌وه‌ و هه‌ڕه‌شه‌ له‌ هیچکه‌س نه‌که‌ین، که‌س نه‌کوژین و له‌ ڕێگه‌ی دیالۆگه‌وه‌ چاره‌سه‌ری بکه‌ین.

په‌که‌که‌ له‌باره‌ی ئێوه‌وه‌ چۆن بیر ده‌کاته‌وه‌؟

هیچکات بیرکردنه‌وه‌یه‌کی پۆزه‌تیڤ نه‌بووه‌. له‌چاوپێکه‌وتنماندا ئۆجه‌لان به‌رده‌وام ڕێزی له‌ من ده‌گرت، به‌ڵام پاشمله‌ زۆر شتی له‌سه‌ر ده‌گوتم. به‌ڕێزه‌وه‌ نزیکی مام جه‌لالیش ده‌بۆوه‌ به‌ڵام له‌ پشت سه‌ری ئه‌ویش قسه‌ی ده‌کرد. سه‌باره‌ت به‌ من ده‌یگووت پیاوی ئاڵمانیایه‌ و له‌لایه‌ن ئه‌وانه‌وه‌ هان ده‌دردێت. سه‌باره‌ت به‌ تاڵه‌بانیش گوتبووی سیخوڕی به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسایه‌. مام جه‌لالیش به‌ گاڵته‌ گوتبووی "هاوکات ناکرێ سیخوری هه‌ردووک وڵات بی".

ئایا ئێستاش مه‌ترسییه‌ک هه‌ڕه‌شه‌ له‌ ژیانتان ده‌کات؟

من زۆر جار له‌ لیستی ئه‌وان دابووم. نازانم ئێستا له‌ لیستی ئه‌واندا هه‌م یان نا. پێشم گرنگ نییه‌. ئیتر ته‌مه‌نم بۆته‌ ٧٤ ساڵ. هه‌روه‌ها سووڕی ده‌ورانیش گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌. په‌که‌که‌ زۆر له‌ دژبه‌رانی خۆی کوشت و بێده‌نگی کردن. هه‌رچه‌ند بانگه‌شه‌نامه‌کانیش ده‌رکه‌وتنه‌ گۆڕێ. ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ هێشتا سووره‌ له‌ سه‌ر کوشتنی ڕۆشنبیران، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی شاراوه‌ ئه‌م پلانانه‌ی جێبه‌جێ ناکات. ئه‌گه‌ر دۆزی ئه‌رگه‌نه‌کۆن دروست نه‌ببوایه‌، ئه‌وا کوشتنی زۆر ڕوشنبیری دیکه‌مان به‌چاو ده‌بینی.

هیچ بیر له‌وه‌ ده‌که‌نه‌وه‌ بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ تورکیا؟

ناگه‌ڕێمه‌وه‌. یاساکانی تورکیا نه‌گۆڕدراون. هاوڕێکانی من به‌ ١٥ ساڵ سزای زیندان حوکم دراون. تاوانی ئه‌وان ئه‌وه‌ نه‌بووه‌ که‌ چه‌کیان هه‌ڵگرتووه‌، به‌ڵکو سزا دراون چونکه‌ به‌ڕێوه‌به‌ری حزبێکی کوردین. سه‌رۆک وه‌زیر ئه‌ردۆغان ده‌ڵێ "که‌ماڵ بورکای ده‌توانێ بگه‌ڕێته‌وە"، به‌ڵام له‌به‌رامبه‌ریدا پۆلیس یاخود پارێزه‌رێک ده‌ڵێن چی؟

به‌ بۆچوونی ئێوه‌ پارێزه‌ره‌کان ده‌ڵێن چی؟

ساڵی ١٩٧٤ کاتێک گه‌ڕامه‌وه‌، لێبوردنی گشتی ده‌رکرابوو. ڕۆیشتمه‌ گونده‌که‌مان. فه‌رمانده‌ی پایه‌گا، ته‌له‌فۆنی بۆ به‌رپرسی سه‌رووی خۆی کردبوو و گوتبووی: که‌ماڵ بورکای هاتووه‌، گه‌لۆ قۆڵبه‌ستی بکه‌ین و بینێرین؟ فه‌رمانده‌ی ژانده‌رمه‌ بێ ئاگا بوو له‌ لێبوردنی گشتی. ئه‌وه‌ له‌ کاتێکدایه‌ که‌ ئێستا لێبوردنی گشتیش له‌ ئارادا نییه‌. زۆر پارێزه‌ر و دۆزگه‌ر هه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ته‌نانه‌ت سه‌رۆک وه‌زیر عه‌بدوڵڵا گویل بخه‌نه‌ زیندان، ئاگره‌که‌ خۆش ده‌که‌ن. له‌تورکیا، داد له‌ داد لای داوه‌.