۱۳۹۲/۰۸/۲۹

گـــــــــــەڕانەوە


سەلاحەدین بایەزیدی

گەڕانەوە یان گەڕاندنەوەی سیاسەتمەدار، هونەرمەند و شۆڕشگێڕانی کورد بۆ تورکیا شتێکی نوێ نییە و دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی ساڵانی نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو. یەکی ئۆکتۆبری ١٩٩٩ هەشت کەس کە ناوی ''گرووپی یەکەمی ئاشتی"یان لێ نرابوو، لە سەر پێشنیاری عەبدوڵڵا ئۆجەلان گەڕانەوە تورکیا و یەکسەر لە لایەن کاربەدەستانی تورکیاوە قۆڵبەست و ڕەوانەی گرتووخانە کران. دە ساڵ دواتر واتە مانگی ئۆکتۆبری ٢٠٠٩، هەر لە سەر پێشنیاری ئۆجەلان و بەڵام ئەمجارەیان بە ڕەزامەندی حکومەتی تورکیا، گرووپێکی تری پێکهاتوو لە ٣٤ کەس لە دەروازەی سنووری خابوور گەڕانەوە تورکیا.
لە مەودای نێوان ئەو دوو گەڕانەوەیەدا، بەردوام دوو چەمکی دژ بە یەک لە ململانێ دابوون؛ "گەڕانەوە" و "هاتنەوە ماڵ". لە لایەکەوە بزووتنەوەی سیاسیی کورد پێداگر بووە لە سەر "گەڕانەوەیەکی ئابڕومەندانە" و وەک بەشێک لە خەبات و پڕۆسەی ئاشتی سەیری ئەو ڕەوتەی کردوە و لە لایەکی دیکەشەوە حکومەتی تورکیا هەوڵی داوە وەک "تەسلیم بوون" و "بادانەوە" پێناسەی بکا.
یەکێک لە سەرەکیی ترین ئەو هۆکارانەی، ڕەوتی گەڕانەوەکانی ساڵی ٢٠٠٩ی ئاستەنگ کرد و لایەنی کوردی لە ناردنەوەی گرووپی دیکە پاشگەز کردەوە، زمان و شێوازی هەڵسوکەوتی تورکیا بوو لە بەرامبەر ئەو کەسانەی دەهاتنەوە. ئەگەر چی حکومەتی تورکیا لەچاو دەیەیەک لە مەوپێش بە کردەوە گۆڕدرابوو و لە بری ئەوەی بە چەند عەسکەرێک و لە سنوورێکی شاخاوییەوە بەرەو پیری گرووپەکە بچێ، بە شێوەیەکی سڤیل پێشوازییان لێکردن، بەڵام ئەدەبیاتی سیاسی هەمان ئەو ئەدەبیاتە بوو کە دە ساڵ پێش لە کار دەکرا.
لە یەکەم کاردانەوەدا، بەشیر ئاتالای وەزیری کاروباری نێوخۆی تورکیا، وەک "هاتنەوە بۆ ماڵ" باسی گەڕانەوەی گرووپەکەی کرد و ئەردۆغانیش ڕاشکاوانە ڕەخنەی لەوە گرت کە پێشوازییان لێکراوە و گەڕانەوەیانی بە "خۆ نواندن" لە قەڵەم دا.
ئەو توڕەبوونەی کاربەدەستانی حکومەتی تورکیا چاوەڕواننەکراو نەبوو. ئەوان دەیانویست گرووپەکە بە بێدەنگی و بە دوور لە چاوی میدیاکان و خەڵک بگەڕێتەوە و دواتریش بە هێمنی لە شارەکان دابنیشن و چاوەڕوانی هەنگاو و ئاڵوگۆڕەکانی حکومەت بکەن. دەیانویست تەنیا خۆیان مانۆڕ بەو گەڕانەوانە لێبدەن و لایەنی کوردی لەو مافە بێبەش بکەن. دەیانویست ''گەڕاوەکان" تەنیا دەستخۆشانە لە حکومەت بکەن و بە شێوەیەک هەڵسوکەوت بکەن کە لایەنی کورد هیچ ڕۆڵێکی لەم پێشهاتانەدا نەبووە. هەروەها چاوەڕوان بوون ئەو گوتارەی لە لایەن گرووپەکەوە بەکار دەهێنرێ، گوتارێک بێ دابڕاو لە "شانازیییەکانی ڕابردوو" و هاتنەوەیەکی ئاسایی بێ.
سێ ساڵ دوای گەڕانەوەی دووهەم گرووپی سەر بە پەکەکە،  ١٣ی ئووتی ٢٠٠١، کەماڵ بورکای شاعیر و سیاسەتمەداری باکووری کوردستان، دوای سی و یەک ساڵ دووری لە نێو ئاپۆرای لایەنگرانی لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی "ئاتاتورک" دابەزی و بۆ هەمیشە گەڕایەوە بۆ تورکیا. حکومەتی تورکیا نەک بە هاتنەوە و پێشوازی لێکردنی توڕە نەبوو، بگرە بە گوێرەی هەواڵی میدیاکانی تورکیا، بورکای لە سەر بانگهێشتی وەزیری کاروباری دەرەوەی تورکیا لە سویدڕا گەڕاوە.
کەماڵ بورکای لە یەکەم پەیامیدا دوای گەڕانەوەی بۆ تورکیا، بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند "چ حکومەت، چ جەهەپە، کێ لەپێناو چارەسەری پرسی کورددا هەنگاوی ئەرێنی بەرز بکاتەوە دەبێ پشتیوانی لێ بکرێ و هەروەها دەبێ پێش بەو کەسانە بگیرێ کە هەوڵەکانی ئاشتی بە لاڕێدا دەبەن."
کەماڵ بورکای کە ساڵی ١٩٧٦ لەگەڵ ژمارەیەک لە هاوڕێیانی، حزبی سۆسیالیستی کوردستانی تورکیای دامەزراندبوو، ئێستا سەرۆکی گشتی پارتی ماف و ئازادییەکان (هاک - پار)ە و بە یەکێک لە سەرەکی ترین ڕەخنەگران و ڕەقیبەکانی ئۆجەلان دەناسرێ.
سەرەڕای ئەوەی میدیاکانی تورکیا بایەخێکی زۆریان بە گەڕانەوەی بورکای دا بەڵام کاریگەرییەکی ئەوتۆی لە سەر شەقامی کوردی لە باکووری کوردستان دانەنا.
وێدەچێ شڕۆڤە و لێدوانەکانی بورکای بە دڵی میدیاکانی تورک بێ، چونکە لە بۆنە یان ڕووداوی تایبەت بە مەسەلەی کورددا کەم هەڵدەکەوێ بانگهێشتی نەکەن و نێرین و بۆچوونەکانی وەک پەرسپەکتیڤ نەخەنە ڕوو.
دوای ڕۆیشتنەوەی گرووپەکانی پەکەکە و کەماڵ بورکای، گەڕانەوەی هونەرمەندی ناسراوی کورد شڤان پەروەر، لەو گەڕانەوانە بوو کە مۆری خۆی لە ڕۆژەڤی باکووری کوردستان و تورکیا دا. پەروەر دوای سی و حەوت ساڵ و پاش دانوستانێکی چەند ساڵە لە ئاڵمان لەگەڵ بەرپرسانی پارتی دەسەڵاتدار (ئاکەپە)، گەڕایەوە بۆ تورکیا.
شڤان پەروەریش وەک کەماڵ بورکای و ئەو کەسانەی بانگهێشتی گەڕانەوە کرابوون، چەندین ساڵ لە دوودڵیدا ژیا و کات و ساتی جۆراوجۆری بۆ گەڕانەوە دیاری دەکرد، تا دواجار لەگەڵ هەڤدیتنی مەسعوود بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ڕەجەب تەیپ ئەردۆغان سەرۆک وەزیری تورکیا گەڕایەوە ئامەد. شڤان پەروەر لەگەڵ کاروانی ئۆتۆمبێلەکانی سەرۆکی حکومەتی هەرێم پێی نایە خاکی باکووری کوردستان و لە لایەن ڕایەدرانی ئەمنی تورکیاوە پێشوازی لێکرا، لە ئامەدیش لە بەردەم کەسایەتییە سیاسییەکان و جەماوەری پارتی داد و گەشەپێدان ئامادە بوو و گۆرانی بۆ ئەوان چڕی.
ئەگەرچی هەندێک هەواڵ سەبارەت بە سووتاندنی سی دی و کاسێتەکانی شڤان پەروەر یان سووکایەتی کردن بەو هونەرمەندە بڵاو بوونەوە، بەڵام ئەو هەواڵانە لە لایەن هیچ ئاژانس و ناوەندێکی هەواڵەوە پشت ڕاست نەکرانەوە و زیاتر قسەلۆگ و پاشملەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بوون.
شڤان پێشوازی لێنەکرا و بە بەراورد لەگەڵ سی و حەوت ساڵ غوربەت و دووری، تاسەی دیداری لای خەڵک دروست نەکرد. هۆکاری پێشوازی نەکردن لە شڤان، بێدەنگی و پێناخۆشبوونی پارتی کرێکارانی کوردستان نەبوو، هۆکاری سەرەکی چۆنیەتی گەڕانەوەی خۆی بوو. لە ئاقاری ئەو دوو جۆرە گەڕانەوەیەی کە تورکیا و بزووتنەوەی کورد پێداگری لە سەر دەکەن، شڤان پەروەر کەناڵی "رەسمی و حکومی" هەڵبژارد، بۆیەش ئاساییە تەنیا لە لایەن کوردەکانی لایەنگری دەوڵەت و بەرپرسانی حکومەتەوە پێشوازی لێبکرێ.
گەڕانەوەی کەماڵ بورکای و شڤان پەروەر دوو نموونەن لەو گەڕانەوانەی لە سەر بانگهێشتی ڕەسمی حکومەت بە ئەنجام گەیشتوون و وێدەچێ تورکیا ئەمە وەک مۆدێلێک چاو لێ بکا بۆ گەڕاندنەوەی سیمبۆل و ناوە گرنگەکانی دیکەی کورد لە دەرەوەی وڵات. مۆدێلێک کە لە ڕێگەیەوە بتوانێ شێوازی گەڕاندنەوەی خۆی بسەپێنێ و ئیماژێکی جیاواز لە خۆی و لە بزووتنەوەی کورد نیشانی ڕای گشتی بدا.
جەنگیز چاندار گۆشەنووسی ناسراوی تورک لە ڕۆژنامەی 'رادیکاڵ' لە زاری تۆیتی نووسەرێکی کوردەوە سەبارەت بە گەڕانەوەی شڤان نوسیبووی ئەگەر شڤان بە تەنیا گەڕاباوە، لانیکەم سێ میلیۆن کەس بەرەو پیرییەوە دەچوون. ئەم قسەیە لەوانەیە زێدەڕەوی نەبێ و ئەگەر ئاوڕێک لە گەڕانەوەی جوان حاجۆ بدەینەوە، لەوانەیە ئێمەش بگەینە هەمان ڕا.
ئەگەرچی جوان حاجۆ هاووڵاتیی تورکیا نەبووە و نابێ وەک گەڕانەوە باس لە چوونی بۆ تورکیا بکرێ، بەڵام بە هۆی ئەوەی زۆربەی لایەنگرانی لە باکووری کوردستان و تورکیا دەژین و کاریگەرییەکی زۆری لە سەر خەڵک هەبووە، کوردەکانی باکوور و تەنانەت میدیاکانی تورکیاش وەک "هاووڵاتی"یەکی خەڵکی تورکیا لێی دەڕوانن. کەسایەتییەک کە بە شێوەی هونەرمەندەکانی ئەو پارچەیە و بگرە زیاتریش، پەیوەندی بە هەستی خەڵک و ئاڵوگۆڕە سیاسییەکانی ئەو بەشەی نیشتیمانەوە هەیە. ئۆکتۆبری ٢٠١٣ کاتێک جوان حاجۆ ڕۆیشتە تورکیا، زۆربەی هەرە زۆری میدیا و هەواڵنێرییەکانی تورکیا بە "هاتن و گەڕانەوە دوای ٢٣ ساڵ" باسی سەفەرەکەیان کرد.
جوان حاجۆ وەک شڤان پەروەر بە جلی کوردی و بە کاروانی ئۆتۆمبێلان نەگەڕایەوە، بەڵکو بە تاقی تەنیا و بە تیشێرتێکی سادە گەڕایەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە شاری باتمان، یەکێک لە گەورەترین کۆنسێرتەکانی لە مێژووی هونەری تورکیادا تۆمار کرد. بە دەیان هەزار کەس بەشداری ئەو کۆنسێرتە بوون و بە جۆش و خرۆشەوە پێشوازییان لە "گەڕانەوەی" و ئاڵبۆمی ''ڤەگەڕ" کرد.
حاجۆش وەک شڤان پەروەر لەگەڵ پارتی کرێکارانی کوردستان جار جارە نێوانی خۆش و جار جارەش ناخۆش بووە، ئەویش لەگەڵ هونەرمەندێکی تورک، لەگەڵ ژنە گۆرانیبێژی بە ڕەچەڵەک کورد "هولیا ئەفشار" دوێتی کرد، کەسێک کە لایەن بزووتنەوەی سیاسیی کوردەوە بە "لایەنگری دەوڵەت" و "مۆرەی شەڕی تایبەت" ناسرابوو. سەرباری ئەوانەش نە خەڵک، نە ئەحزابی سیاسی و لایەنگرانیان، بە دیدێکی نەرێنی لە سەفەرەکەی جوان حاجۆیان نەڕوانی و بە شێوەیەکی شکۆدار بەرەو پیری چوون.
خاڵێک کە گەڕانەوەی شڤان پەروەر لە جوان حاجۆ جیا دەکاتەوە ئەوەیە کە شڤان لە سەر ویست و لە چوارچێوەی بەرنامەی حکومەتدا دەگەڕێتەوە بەڵام گەڕانەوەی جوان حاجۆ، قەناعەتێکی تاکەکەسی و پڕۆژەیەکی هونەرییە. لە لایەکی دیکەوە جوان حاجۆ نەک بە پێویستی نەبینی بە شان و باڵی دەوڵەتدا هەڵبڵێ، بەڵکو تکای لێکردن هەرچی زووتر چارەسەرییەک بۆ پرسی کورد و مافە فەرهەنگی و سیاسییەکانی بدۆزنەوە.
شڤان پەروەر خەونی بەوەوە دەبینی لە ئامەد، لە باکوور بە ئازادی سترانە شۆڕشگێڕییەکانی بچڕێتەوە، ڕۆیشت و "ئازادانە" ستڕانەکانی گوتەوە. لە سەر سەکۆ پەیامی ئاشتی دا و داوای لە دایکان کرد "نەگرین"، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ژنی ئەردۆغان گریا، ئەو ژنەی پێشتر بۆ مناڵانی فەلەستین گریابوو و بۆ مناڵانی ڕۆبۆسکی نا، کەچی دایکانی تر غایب بوون، ئاخۆ ئەوان لە پشت تەلەڤزیۆنەکانیانەوە گریان یاخود هەستیان کرد ئەو ڕۆژە نزیک بۆتەوە کە نەگرین؟
شڤان ئێستا لە نێو دڵی ئەو گەلە دایە کە بە دەنگ و چریکەی ئەو فێری یاغی بوون و بەرخۆدان بوون. بۆی هەیە ئەو چریکە کێوییە لە نیو تەلار و کۆشکەکاندا ئارام نەگرێ و دیسان لە نێو خەیاڵە چڕ و دووردەستەکانی ئەواندا هێلانە بکاتەوە. تۆ بڵێی؟

۱۳۹۲/۰۸/۲۶

لۆ شڤانۆ، ''کینە ئەم؟"


عیرفان ئاکتان/ ڕۆژنامەنووس، بی بی سی تورکی
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

 
ساڵانی ١٩٨٠، شڤان پەروەر لە بەرامبەر پەیڕەوکردنی سیاسەتی لە نێوبردنی کوردان لە لایەن ڕژێمی سەدام لە عێراق و کودەتای ١٢ی سێپتامبر لە تورکیا بەو پرسیارە هاتە مەیدان: "کینە ئەم؟"
ئەو شیعرەی شاعیری مارکسیستی کورد جگەرخوێن، کە نەیتوانیبوو ساڵی ١٩٧٣ بڵاوی بکاتەوە، دواتر بە هۆی ئەوەی لە زاری سەرکردەیەکەوە نەبیسترا و لە زاری "شڤان"ێکەوە بیسترا، سەرنجی هەموو چین و توێژەکانی کوردی بۆ لای خۆی ڕاکێشا.
دەنگی شڤان هێند سەرسوڕهێنەر بوو کە وەک چۆن ژان باپتیست، قارەمانی ڕۆمانی "عەتر" لە نووسینی پاتریک زوسکیند، بەر لە ئیعدام بە پژاندنی عەتر بە سەر خەڵکدا دەیانخاتە ژێر کاریگەرییەوە، کوردەکانیش وەها لە هۆش خۆیانەوە دەچوون.
ڕاستە یان درۆ، کەس نازانێ، بەڵام نموونە هێنانەوەی ئەم ''لە هۆش خۆ چوونە" سەبارەت بە پێشمەرگەیەک کە لە شەڕی دژ بە هێزەکانی سەدام بریندار بووە، سەلمێنەری ئەو قسەیەیە.
دکتۆر یاخود دەرمانێک نەبووە ئەو گولـلەیە لە جەستەی پێشمەرگەی بریندار بێنێتە دەرەوە. لەبەر ژان و ئازار دەناڵێنێ، داوا لە هاوڕێیانی دەکا سترانێکی شڤانی بۆ لێدەن. تەسجیلی بۆ دێنێن کە هەمیشە هەبووە و کە کاسێتەکە دەست بە سووڕان دەکا، پێشمەرگە لە هۆش خۆی دەچێ و بەمجۆرە گولـلەکە لە جەستەی دێننە دەر…

"ئەم کوردن!"

کوردەکان کە زمان و فەرهەنگیان قەدەغە بوو و تەنانەت دان بە بوونیان دانەدەنرا، ئاسایی بوو زۆر بە خێرایی لە دەوروبەری پرسیاری "ئەم کینە"، یەک بگرن.
دواجار کوردەکان کە گەیشتنە ساڵانی ١٩٨٠، لە وەڵامی پرسیاری "کینە ئەم" بە دەنگی دڵهەژێنی شڤان و جموجوڵی لەسەر شانۆ، سەرەتا بە ترس و لەرز و پاشان بە دەنگێکی بەرز وڵامیان دەدایەوە: "ئەمن ئەم کوردن!"
شیعری ''کینە ئەم؟"ی جگەرخوین، کە کوردەکانی بە مێژوویان تێكڕا وەک بەسەرهاتێکی نائاسایی پێناسە کردووە، بە هەمان دەنگی نائاسایی شڤان دەبیسترێتەوە و دەستە دەستە کوردەکانی تورکیا بەرەو یاخیبوونێکی نوێ ڕاکێش دەکا.
جگەرخوین لە شیعری ئاماژەپێکراودا، بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری "کینە ئەم؟"ی داوەتەوە: "جوتکار و کارکەر/ گوندی و ڕەنجبەر/ هەموو پرۆلەتەر/ گەلێ کوردستان."
لە نێو کەشوهەوای ئاڵۆزی ساڵانی ١٩٨٠، "هەموو پرۆلەتەر" کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوتلەکانی گەلی کورد دانابوو، دەنگی شڤان پەرەوەر بەر لە میلتانەکانی پەکەکە خۆی دەگەیاندە هەموو گوندێک، دیارە وەڵامی ئەو پرسیارەشیان دابۆوە کە "کینە ئەم؟".
هەڵە نابێ ئەگەر بڵێین ئەو گەنجانەی وەڵامی ئەم پرسیارەیان دایەوە، زۆربەیان بەشداری ڕیزەکانی پەکەکە بوون. لەم ڕوانگەوە، بەشێکی زۆری کاروباری ڕێکخستنی پەکەکە و شیکردنەوەی بەرنامەکانی ئەو حزبە بۆ خەڵک کەوتە ئەستۆی مۆسیقا و هونەری شڤان.
بە درێژایی ساڵانی ١٩٩٠ لایەنگرانی شڤان تەنانەت زۆر جار دەیانگوت ئەگەر شڤان ئەندامی پەکەکە بێ، کوردستان زووتر ڕزگار دەبێ. زۆربەی میلتانەکانی پەکەکە سەر بە بنەماڵە هەژارەکانی کورد بوون و خەڵکی دێهاتەکان هەر بە "کارکەر" ناویان دەهێنان.
مۆسیقای شڤانیش، بەردەوام هاوار، ئاخین و ژانی ئەو "کارکەر"ە بوو. لەگەڵ ئەوەشدا کە شڤان بەردەوام هاواری ئەو چینە بوو، بەڵام نەدەچووە هەمان ڕیزی کارکەرانەوە.

گۆرانییەک، گولـلەیەک

ساڵی ١٩٩٩، عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ئەو کاتەی لە ڕۆما بوو، داوای کرد شەوی ساڵی نوێ لەگەڵ شڤان پەروەر و نووسەری کورد مەحمود باکسی تێپەڕێنێ.
لە کاتی چاوپێکەوتنەکەدا، باکسی هۆکاری ئەمەی لە ئۆجەلان پرسی و ئۆجەلان بەمجۆرە وەڵامی دایەوە: "من ئەم ڕێگەیەم بە گۆرانی دەست پێکرد… ئارەزووی من، هونەرێکی پیشەییە. لە ڕوانگەی منەوە، کەسێک کە باش گۆرانی بڵێ، لە سەد فەرماندە گرنگترە… پەیڤێک کە لە هونەرەوە سەرچاوەی گرتبێ، وەک ئەوە وایە گوللـەیەک لە سەداسەد نیشانەی پێکابێ… شڤان لە ئەنقەرە هەم بە دەنگ و هەم بە ڕەنجی لەگەڵ ئێمە بوو. هەڵبەت وەک نینۆک و گۆشت وابووین. بەڵام 'بەکۆ'، ئێمەی لە یەکتری دابڕی. دیارە هەندێک کوردی گەمژەش ڕۆڵیان هەبوو. ئێمەش کەموکوڕیمان هەبوو… کاتێک بیستم شڤان هاتووە، بە خۆمم گوت "زۆر باش بوو''. ئێمە ئیتر یەکێتیەکی مەعنەویمان دروست کردووە. ئەگەر یەکگرتنی مەعنەوی لە ئارادا نەبێ، شەڕ ناکرێ."
ئەو 'بەکۆ'یەی ئۆجەلان پێی وابوو ئەوانی لە یەکتر جیا کردۆتەوە، لە ڕوانگەی کوردەکانەوە، خزم و خوێش لە یەک دەکا و نوێنەری کارەکتەری خراپە. لە ئەفسانەی کوردی مەم و زیندا، کەسایەتی 'بەکۆ' کە لە بەردەم پێکگەیشتنی دوو خۆشەویست دەبێتە ئاستەنگ، بە ساڵانە وەک سیفەتێک بۆ ئەو کەسانە بەکار دێ کە دەبنە هۆی دابڕانێکی سیاسی.
ئەستەمە بزانین مەبەست لەو 'بەکۆ'یە کێیە کە ئۆجەلان و شڤانی لێک دابڕی. ئۆجەلان لەم ڕوەوە ئاماژەی بە ناو/تاقمێکی دیاریکراو نەکردوە.
ئەو کاتانەی بزووتنەوەی کورد زۆر پێویستی بە دەنگی شڤان پەروەر بوو بەڵام شڤان پێی باش بوو وەک کەسایەتییەکی "بانتر لە سیاسەت" بمێنێتەوە، بە هیچ شێوەیەک پەکەکە و کوردەکانی لایەنگری ئەو حزبەی توڕە نەکرد.
بەڵام لەسەر بنەمای ئەو "کەموکوڕی"یانەی ئۆجەلان ئاماژەیان پێدەکا، وەڵامدانەوەی شیلگێڕانە و قایمی پەکەکەش بۆ پرسیاری "کینە ئەم؟"، حەز و خولیایەکی قووڵی لای شڤان دروست کردبوو.
لەم نێوانەدا پەیوەندییەکی سەیر و سەمەرە هەبوو؛ لە لایەکەوە ئەو هەوڵی دەدا کوردەکان دژ بە سیستەمی کۆیلەداری ڕابپەڕێنێ، پێداگر بوو لەسەر ئەوەی لە نێو دڵەکاندا جێ نەگرێ.
لە لایەکی دیکەوە بزووتنەوەی کوردی، وەک لێنی سمالی 'مشک و مرۆڤ'ی جۆن شتاینبەک کە چۆن کەروێشکی خۆش ویست و خنکاندی، ناوە ناوە ئەویان دەکردە ئامانج، بەیاننامەیان لە دژی بڵاو دەکردەوە و کۆنسێرتەکانیان بایکۆت دەکرد.

دوێت یان دوێلی شڤان - تاتلیسەس؟

ساڵانی ١٩٨٠ تا کۆتایی نەوەدەکان، ئەو عەسکەرانەی هەڵیاندەکوتایە سەر گوندەکان، خەڵکیان لە مەیدانەکان کۆ دەکردەوە و داوای سێ شتیان لێدەکردن: "شوێنی قاچاقچییەکان، جێگەی چەکەکان و شوێنی کاسێتەکان!". "قاچاغچییەکان" کە بە بیانووی یارمەتیدانی پەکەکە سۆراغیان دەگیرا، بۆ ئەوەی نەگیرێن، پڕیان دەدایە چەکەکانیان و ملی شاخەکانیان دەگرتە بەر، شریتی هونەرمەندە کوردەکانیش لە نێو خاکدا حەشار دەدران.
ئەگەر سەربازەکان لە ماڵێکدا دەستیان بەسەر زەبتدا گرتبایە، دەیانپرسی "ئێوە زەبتتان هەیە ئەی کوا شریتەکان؟"، خەڵک شریتی ئیبراهیم تاتلیسەسیان نیشان دەدا کە وەک تەگبیر لە ماڵەکانیان دانابوون. جگە لەوە، زۆر جار دەنگی شڤان پەروەر، بە شریتەکانی تاتلیسەس حەشار دەدرا.
ئەو شریتانەی لە سەریان نووسرابوو "بۆ من مرۆڤ نیم؟"، "ئاخ براکەم" و "منیش دەمەوێ"، بە گشتی بە گۆرانیگەلی وەک "گۆڤەندا ئازادیخوازان"، "هەڤالێ بارگرانم"، "هەرنە پێش"، "کینە ئەم؟"، "هەڵەبجە" و "گەلێ من ڕابە"ی شڤان پەروەر پڕ کرابوونەوە.
ئەگەر بمانەوێ واتایەکی سەمبۆلیک بۆ چاوپێکەوتنی مەسعود بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ڕەجەب تەیپ ئەردۆغان سەرۆک وەزیری تورکیا لە شاری دیاربەکر بدۆزینەوە، دەبێ لە پێک گەیشتن یان پێک گەیاندنی پەروەر و تاتلیسەسدا بە دووی ئەم واتایەدا بگەڕێین.
سەرەتا پرسیاری ڕۆژ ئەوەیە: ئاخۆ دوو هونەرمەندی خەڵکی ئورفا کە سیمبۆلی دوو هەڵسوکەوتی لێک جیاوازن، لە بەرامبەر ئورفاییەکی دی واتا ئۆجەلان پێک گەینراون؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە دیسان دەگەڕێینەوە بۆ چاوپێکەوتنی ئۆجەلان - پەروەر لە ساڵی ١٩٩٩دا. ئۆجەلان بە درێژایی ئەو چاوپێکەوتنە، باس لەوە دەکا تا کوردەکان ڕزگار نەبن، ژیانی هاوسەری پێک ناهێنێ و تا ئەو کاتەی ژن و پیاو یەکسان نەبن، هەر چەشنە ژیانی هاوسەری، دێتە واتای کویلایەتی.
"دوێتی" پەروەر و تاتلیسەس لە دیاربەکر کە بۆ ئاهەنگی نیکاحی ٣٠٠ کەس پێکهات، هەرچەند بە شێوەیەکی سەمبۆلیکیش بێ دژایەتییە لەگەڵ ئەو ئامانجەی ئۆجەلان. ئەمە، ڕوویەکی مەسەلەکەیە و بابەتێکە پێویستە بە شێوەیەکی جیاواز شی بکرێتەوە.
با بێینەوە سەر مژاری دوێتی تاتلیسەس. ڕۆژی ١٣ی نۆڤامبر تاتلیسەس لەسەر لاپەڕەی تویتێرەکەی بە ناوی "ئیمپراتۆرئیبۆ"، ئەو پەیامەی نووسی: "شڤان پەروەر پاڤارۆتیی کوردەکانە. دوێت لەگەڵ ئەودا بۆ من مایەی شەڕەف و شانازییە. خۆزگە هەلومەرج یەکسان بوایە."
هەرچەند مەبەستی تاتلیسەس لە هەلومەرجی یەکسان، ئەو تێکچوونە جەستەییە بێ کە دوای تەقەلێکردنی تووشی بوو، بەڵام ئەگەر بڕوانینە پاشخانی چل ساڵی ئەو دوو هونەرمەندە، ئەوا دەبینین لەو خۆراگرییەی پەکەکە ئافراندویەتی، تاتلیسەس نوێنەرایەتی "هونەرمەندێکی تورکی بە ڕەچەڵەک کورد" دەکا، بە گۆرانییەکانی هاتۆتە پێش و ملی بۆ دەوڵەت شۆڕ کردۆتەوە، لە بەرامبەردا دەتوانین بڵێین هونەرمەندی کوردی وەک شڤان پەروەر، بەها و هێزێکی گەورەی بەدەست هێناوە. (دیارە ئەگەر سەرچاوەی هێزی شڤان پەروەر ئەمە نەبێ، بارزانی و ئەردۆغان بۆ هەڵمەتە سیاسییەکەیان ئەویان نەدەکردە ئامراز.)

"ئەی شڤان، کینە ئەم؟"

بەڵێ، بەمجۆرە تاتلیسەس کە بە شێوەیەکی گاڵتەجاڕانە لەگەڵ دەوڵەت ماوەتەوە، لە بەرامبەر شڤان پەروەر کە لە غوربەت گەڕاوەتەوە، لە دۆخێکی لاواز دایە.
هەرچەند ''گەڕانەوە"ی پەروەر و چوونی بۆ سەر سندووقی هەڵبژاردنی ئاکەپە بەر لە هەڵبژاردنە هەرێمیەکان، بە شێوەیەکی بەرچاو زەبری لە بەها و هێزی ئەو دابێ، ناڕەزایەتی دەرنەبڕینی تاتلیسەس لە بەرامبەر ئەو زوڵمەی لە کوردەکان دەکرێ، لەم دوێتەدا "هەلومەرجەکان" نایەکسان دەهێڵێتەوە.
بێجگە لەمانە، تەنانەت بە هۆی ئەوەی تاتلیسەس سەردەمانێک، لە چوارچێوەی هەلومەرجی "زیاتر یەکسان"ی دەوڵەتدا، گۆرانییە ناسیاسییەکانی شڤانی بێ ئیزن دەتورکاند، لە نێوان ئەو دوو هونەرمەندەدا جۆرێک "دوێل" دروست دەکا.
سەرباری هەموو ئەوانەش، نازانرێ داخوا شڤان لە بەرامبەر هونەرمەندی "تورکی بە ڕەچەڵەک کورد" کە پێگەی خۆی لای دەوڵەت قایم کردوە، دوو قسەی بۆ گوتن پێیە یان نا بەڵام وێدەچێ تەنانەت ئەگەر لە دیاربەکر ئەو هاوارەش بچڕێتەوە کە لە نێو دڵی کورداندا نەخشی بەستووە - کە زۆر وێناچێ - لەبەر ئەوەی بە پشتیوانی ئاکەپە و بارزانی چۆتە دیاربەکر، خەم و خەفەتێکی قووڵ بە جێ بێڵێ.
شڤان هەر چەند بیروڕامانی خۆیشی نەخستبێتە چوارچێوەی گۆرانییەکانیەوە، بەڵام ئیتر بەشێکی زۆر لەو "هەموو پرۆلەتەر"ەی کورد، بە ستایشەوە باسی ناکەن.
ئەوانەشی بیانەوێت بیر لەو ڕابردووە پڕ لە جۆش و خرۆشە بکەنەوە کە ئەو دروستی کرد، ئەو سندووقانەیان لە ژێر خاک دەردێننەوە کە ساڵانی ١٩٨٠ حەشاریان دابوو، بە دەنگە شۆڕشگێڕانە 'کۆن'ەکەی دڵی خۆیان دەدەنەوە و هەمان ئەو پرسیارەی ڕووبەڕوو دەکەنەوە "لۆ شڤانۆ، کینە ئەم؟".

حوسێن مەدەنی: هەر هەوڵێکی کورد پشت بە خەباتی چەکداری ببەستێ، سەرکەوتوو نابێ


سازدانی: سەلاحەدین بایەزیدی

 
هاتنە سەر کاری حەسەنی ڕووحانی حزبە کوردییەکانی نەیاری ئێرانی خستە دوڕیانێکەوە، سەرەتا هەڵبژاردنەکانیان بایکۆت کرد، دواتر جۆرێک گەشبینی لە ناویاندا دروست بوو و ئێستاش سەرسوڕمان و ساردبوونەوە. ئەو هەموو بەرزی و نەزمییە لە ماوەیەکی وا کورتدا سەیر نییە؟

حوسێن مەدەنی: بە ڕای من هیچ سەرسوڕمانێکی تێدا نییە. مەسەلەی ئیعدامەکانی ئەمدواییە شتێکە و کۆماری ئیسلامی ئێران شتێکی تر. دەبێ دان بەوە دابنێین کە چەند ناوەندی دەسەڵات لە ئێراندا هەیە. بەیتی ڕەهبەری، سوپای پاسداران، سەرۆکایەتی کۆمار. هەروەها لە نێو ئەو ڕژێمەدا ئیسلاح تەڵەب هەن، پاوانخوازی تێدایە و دەبێ هەموو ئەوانە لە بەرچاو بگیرێن بۆ ئەوەی بتوانین قەزاوەتی تا ڕادەیەک زانستیانە بکەین. تا ئێستاش ڕێکخراوە سیاسییەکان، چ ئێرانی و چ کوردستانی، نەیتوانیوە لە سەر کۆماری ئیسلامی شیکردنەوەیەکی ورد و زانستیانە پێشکەش بکەن. هەر تیشک خراوەتە سەر ئەوەی کە حکومەتی مەلایانە و پێگەی جەماوەرییان نییە و لەو قسانە. بۆ نموونە ئێمە وەک حزبی دیموکرات دروشمی ڕووخانی ڕژیممان بەرز کردۆتەوە، من ساڵەهای ساڵە ئەوەم ڕەت کردۆتەوە. ئەو قسەیەم مانای ئەوە نییە من بەشارەتێکم لە ڕژێمی ئێران وەرگرتوە، بەڵکوو ئەحزابی کوردی هەقی ئەوەیان نییە دروشمی ڕووخان بدەن، ئەوە کاری ئێمە نییە. مەسەلەی کورد شتێکی ترە. با نموونە ڕژێمی شا بێنینەوە. ئێمە پێمان وابوو ئەگەر ڕژێمی شا بڕوا، ئیدی مەسەلەی کورد چارەسەر دەبێ، شانمان وە بەر ڕووخانی ڕژێمی شا دا، ئەو کارەی کورد کردی لە هیچ کوێی ئێران نەکا، هەموو پایەگا و ناوەندە نیزامییەکان بە دەستی شۆڕشگێڕانی کورد و لەوانە حزبی دیموکرات داگیر کرا، بەڵام ئەو هەموو هەوڵ و ماندووبوونەمان بۆ ڕووخانی ڕژێمی شا، نەتیجەکەی بوو بە چی؟ کە کۆماری ئیسلامی هاتە سەر کار، دژایەتی کردنی لەگەڵ مافە نەتەوایەتییەکان لە زەمانی شاش خراپتر بوو.

شا لە چ ڕوویەکەوە باشتر بوو؟

لانیکەم چەند وێستگەی ڕادیۆیی لە کرماشان و پارێزگاکانی کوردستان و ئازەربایجاندا هەبوو. بۆ خۆم کەسێک بووم ئەودەم لە زانکۆی تاران، چوار واحیدم دەرس بە زمانی کوردی خوێندووە. ئێمە بەرەو دوا گەڕاوینەتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ لەو حیکایەتانە گەڕێین، پێمان وانەبێ ئاسۆی ڕزگاری لە ڕووخان دایە. دەبێ خوێندنەوەیەکی سەردەمیانەمان هەبێ.

بەڵام دەڵێی حەزێک بۆ خەباتی چەکداری لە نێو حزبەکاندا چەکەرەی کردۆتەوە و پێیان خراپ نییە دیسان ئەو خەباتە دەست پێ بکەنەوە.

- لە نێو کام حزبدا؟

لە نێو هەموو حزبەکاندا. ئەگەر سەرنجتان دابێ پاش ئەو چەند پێکدادانە بچووکەی لە سەردەشت و بانە ڕوویان دا، هەموو بە جۆرێک پێیان خۆش بوو وە ئەستۆی خۆیان بگرن یان خەڵک بیخاتە ئەستۆی ئەوان. بەتایبەت لە نێو لایەنگرانی حزبەکدا ئەمە بە جوانی دەبینرا. تەنانەت سەرەتا هەندێک لە ئاماژەکان بۆ حدک چوون.

سەردەمی خەباتی چەکداری نەماوە. ئەگەر بە تەماین سیاسەت بکەین، دەبێ سیاسەت لە سەر ئەمری واقع بکەین. سیاسەت بە خەیاڵ ناکرێ. خەباتی چەکداری بەرهەمی ململانێی زلهێزەکان بوو. دوو بەرەی جیهانی هەبوو. یەکەمیان بەرەی سەرمایەداری و ئەوی تریش بەرەی کۆمۆنیستی. ئەویان ئەمریکا و ئەمیان یەکێتی سۆڤییەت. حزبە کۆمۆنیستەکان ئەو دەم خەباتی چەکدارییان لە ئەمریکای لاتین و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوین دەست پێکردبوو. ئەوە ڕووسەکان دەیانکرد، دوایە چینەکانیش هاتن. ئەحزابی چەپ دەستیان بە شۆڕش کرد. پشت جەبهە دیارە زلهێزەکانی دونیا بوون. ئەوان هێزە چریکەکانیان دنە دەدا. هەڵبەت لە بەرەی سەرمایەداریدا، ئەمریکا ئەو کارەی نەدەکرد. کاری ئەمریکا، سەرکوت بوو. دەبێ قەبوڵ بکەین ئەو قۆناغە کۆتایی هاتووە. دوای ئەوەی چەند بەرەیی نەما، شەڕی چەکداریش باوی نەما. هەر هەوڵێکی کورد پشت بە خەباتی چەکداری ببەستێ، سەرکەوتوو نابێ. ئێمە زۆرمان کرد. بۆ خۆشم لە هەموو ڕووداوەکاندا بووم. لە هیچ قۆناغێک لە پەراوێزدا نەبووم. پێم خەباتێکی پیرۆزە بەڵام ئەنجامەکەی ئەوە بوو کە ئێمە هەر بەرەو پاش گەڕاینەوە. لە خەباتی چەکداریدا هیچ دەسەڵاتێک پشتی حزبی دیموکراتی نەگرت. ئەگەر زلهێزێک پشتی گرتبایەن، بێگومان ئاوامان لێ نەدەهات. بەو شێوەیە پاشەکشەمان نەدەکرد.

یانی پێتان وایە خەباتی چەکداری هیچ دەسکەوتێکی نەبووە؟

بە هیچ شێوەیەک. خەباتی چەکداری تەنیا ئەو دەسکەوتەی هەبووە کە ڕۆحی خۆڕاگری لە نێو کورددا پەروەردە و بەهێز کردوە. ئێستا کە سەیری فەزای سیاسی کوردستان دەکەی، لە چاو بەشەکانی تری ئێران، جیاوازییەکی هەیە. ئەو جیاوازییە ئەو ڕۆحەیە کە ئێمە دروستمان کردوە. لە شەڕدا ئێمە سەرکەوتوو نەبووین، بەڵام لە خۆڕاگری لە بەرامبەر کۆماری ئیسلامی ئێراندا سەرکەوتووین. خۆڕاگری لە نێو تاکە تاکەی خەڵکی کورددا بۆتە فەرهەنگێکی سیاسی. ئەو شوێنەوارەمان بە جێ هێشتووە و نابێ پێمان وابێ هەر لەو ڕێگەیەوە سەرکەوتوو دەبین. دەبێ لەو ڕۆحی خۆڕاگرییەدا، شتی دیکە ببووژێنینەوە و پەرەی پێ بدەین. ئەویش لە ڕێگەی بە ‌هێزکردنی دید و بۆچوونی سیاسیی حزبەکانەوە دێتە دی. ئێمە چەندە لە شەڕدا خۆڕاگرین بووین، ئەوەندەش لە سیاسەتدا دۆڕاوین. هەر لە سەرەتاوە تا ئێستا.  

ئاخۆ ئەوە بۆچوون و بیر کردنەوەی حزبەکانیشە؟

نەخێر، ئەمە تەنیا بۆچوونی خۆمە و هەر بە تەنیا خۆشم لە قسەکانی خۆم بەرپرسیارم.

لەگەڵ باس و مشتومڕ لە سەر خەباتی چەکداری، باسی وتوێژ و دانوستان لەگەڵ ئێرانیش سەری هەڵداوە. چەند لایەنێکی کوردی لە ڕێگەی میدیاکانەوە ئامادەیی خۆیان بۆ وتوێژ لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران دەربڕی. پێتان وایە ئێران وڵامی ئەرێنی دەداتەوە؟

سەرەتا ئێمە دەبێ جموجوڵێک لە خۆمان نیشان بدەین کە کۆماری ئیسلامی ناچاری وتوێژ بکەین. تا ئێستا ئەوان بە زمانی حاشا لەگەڵ ئێمە هەڵسوکەوتیان کردوە و نکۆڵیان لە بوونی ئەحزابی کورد کردوە. ئێمەش لە بەرامبەردا، بە زمانێکی زبر وڵاممان داوەتەوە.

ئەو جموجوڵانە چین کە بزووتنەوەی کورد دەبێ لە خۆی نیشان بدا، جگە لە خەباتی چەکداری بە چی دەتوانێ ئێران بێنێتە سەر مێزی دیالۆگ؟

ئێمە هەمیشە گوتومانە و دەشیڵێنەوە کە خەباتی چەکداریمان ڕەت نەکردۆتەوە. حەقی خۆشمانە. خەباتی چەکداری ئێمە خەباتێکی ڕەوا و دادپەروەرانەیە. بەڵام بە داخێکی گرانەوە، هەر وەک گوتم ئەو ڕەنگدانەوە جیهانییەی نەبووە کە سەرنجی ڕای گشتی بۆ لای خۆی ڕابکێشێ. دەسەڵاتەکانی دونیا لە هەموو هەلومەرجێکدا ئامادە نین دیفاع لە مافی گەلان بکەن. بەرژەوەندی ئابووری دەور دەبینێ و لە سەر ئەم بنەمایە هەڵوێست دەنوێنن. بازاڕی ئێران، بازاڕێکی زۆر زۆر گەورەیە و دونیای ئەمڕۆکانە پێویستی پێیەتی. بەڵام ئێمە ئەگەر هەلومەرجی ئەمڕۆیی هەڵبسەنگێنین و لەگەڵیدا بچینە پێشێ، دەتوانین لە ڕوانگەی مافی مرۆڤەوە سەرنج بۆ سەر پرسی کورد ڕابکێشین.

ئێوە لەو کەسانەن بە پێچەوانەی حزبەکەتان داکۆکی لە سەربەخۆیی کوردستان دەکەن. لە لایەکی دیکەشەوە باس لە سیاسەت لە ئەرزی واقعیدا دەکەن، سەربەخۆیی کوردستان چەندە لە ئەرزی واقعدا دەگونجێ؟

بە پێی مافی دیاریکردنی چارەنووس، کوردی حەقی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی هەبێ. لە لایەکی دیکەوە ئەگەر واقع بینانە سەیری بابەتەکان بکەین، پەیمانی سایکس پیکۆ کە دوای جەنگی جیهانی یەکەم و ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی دروست بوو، ئەو پەیمانەی هەندێک دەوڵەتی میللی دروست کرد و کوردستانیشی دابەشکرد، ئەو چەند وڵاتانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست بوون، لە سەر بنەمای دەوڵەت - نەتەوە دروست بوون، واتە پاڵپشت بە تێزی فەڕەنسی و ئینگلیزییەکان. ئەو تێزە هەر لە سەرەتاوە شکستی خواردووە. مەسەلەن ئێران وڵاتە بەڵام نەتەوە نییە. شتێک بە ناوی نەتەوەی ئێران وجودی نییە. یان تورکیا و عێراق. خۆ هەر کەس لەو وڵاتانە بژی تورک یان عێراقی نییە. تەنانەت عەرەبەکان خۆشیان نازانن عێراقیچێتی چییە. دوای قەراردادی سایکس پیکۆ هەشتا ساڵە کاری لە سەر دەکەن بەڵام هێشتا ئەو دیارە ساختانە سەریان نەگرتووە. ئەوە ئێستا لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە پارچەیەکی بچووکی نیشتیماندا، دەسکەوتێکی نەتەوەیی هاتۆتە گۆڕێ. 

هەندێک چالاکانی سیاسیی پارچەکانی بۆچوونێکی تا ڕادەیەک پێچەوانەیان هەیە. دەڵێن هەستی نەتەوەیی لاوازە.

من وەک خۆم قسە دەکەم و پێم وایە ڕوحی کوردایەتی و نیشتیمان پەروەری ڕۆژ بە ڕۆژ لە گەشەکردن دایە. من ئەوە دەبینم کە حکومەتی هەرێم، کاریگەری لە سەر پارچەکانی تری کوردستان هەیە. ئێمە وەک حزبی دیموکرات هەمیشە حیسابمان بۆ ئەوە کردوە کە ئاخۆ بەرژەوندی ڕێکخراوەیی گرنگترە یان بەرژەوەندی نەتەوەیی. بە ڕای ئێمە بەرژەوەندی نەتەوەیی لە هەموو بەرژەوەندییەک تەنانەت لە هی تاکەکەسی باڵاترە. من پێموانییە هەرێمی کوردستان تەنیا هەرێمێک بێ بۆ کوردی عێراق یان چەند بنەماڵەیەک. تۆ تەماشا بکە. دوای ئەوەی هەرێمی کوردستان دروست بووە، پێگەی کورد لە جیهاندا چ گۆڕانێکی گەورەی بە سەردا هاتووە. هەرێمی کوردستان لە سەر خاكێکی وێران و میللەتێکی شەکەت دروست بووە. یانی نرخی گەورە، هەرێمی کوردستان داوێتی. بە دروست بوونیشی، یەک دونیا دەسکەوتی بۆ کورد هێناوە. خۆ لە خۆڕا سیاسەتی جیهانی بە نیسبەت مەسەلەی کورد نەگۆڕدراوە. ئەگەر سەیری بکەین باش دەبینین هەتا دوێنێ تورکیا کە نکۆڵی لە بوونی کورد دەکرد، ئەمڕۆ دێ لە ژێر سێبەری ئاڵای کوردستاندا لەگەڵ ڕێبەرانی کورد کۆ دەبێتەوە. ڕوانگەی دەوڵەتانی جیران یەکە بە یەکە لە بەرامبەر هەرێمی کوردستان دەگۆڕدرێ، هی تورکیا گۆڕاوە و ئی ئێرانیش ئەوە هێدی هێدی دەگۆڕدرێ.

حکومەتی هەرێم کە ئەو هەموو دەوری هەبوو لە چەسپاندنی پێگەی کورد لە جیهاندا، بۆچی توانای ئەوەی نییە کوردەکان هاودەنگ بکا؟ بۆ نموونە بۆ کۆنگرەی نەتەوەیی کە بڕیارە لە هەرێمی کوردستان ببەسترێ، ڕۆژ بە ڕۆژ دوا دەخرێ؟ کێ لەو دواخستنانە بەرپرسیارە؟

کۆنگرەی نەتەوەیی کە لە ئەوروپا ئاڵاکەی هەڵکراوە، هەر لە سەرەتاوە لە بەر پاوانخوازی هەندێک لایەنی سیاسیی پێی هەڵنەگرتوە. لە کۆنگرەی نەتەوەییدا نەتوانراوە جیاوازییەکان بخوێنرێنەوە. یەک سەرکردە و یەک حزب ناگاتە هیچ کوێ و بەو عەقڵیەتە کۆنگرە پێک نایە.

۱۳۹۲/۰۸/۲۳

ساڵح موسلیم: جیهادییەکان لاواز بوون


لە فەڕەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

ساڵح موسلیم سەرکردەی یەکێک لە سەرەکی ترین پارتە کوردییەکانی سووریا، لە پاریس ڕایگەیاند بزووتنەوە ئیسلامییەکان لە باکووری سووریا لە ڕوانگەی سەربازییەوە لاواز بوون و ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیان پاشەکشە دەکەن و شوێنەکەیان بۆ کوردەکان بۆ کوردەکان بەجێ دێڵن.
موسلیم، سەرۆکی پارتی یەکێتی دیموکراتیک (پەیەدە) لە لێدوانێکدا بۆ ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتێرز بە بیری هێنایەوە کە ئەو بەڕێوەبەرایەتییە ئۆتۆنۆمەی لە ناوچە کوردییەکان ڕایانگەیاندووە، چارەسەرییەکی 'کاتی'یە تا ئەو کاتەی شەڕی نێوخۆیی کۆتایی دێ.
بە پێی ڕاپۆرتی ئاژانسی ڕۆیتێرز، لە ململانێی نێوان جوڵانەوەی کورد و جیهادیستە عەرەبەکان، چەند مانگێکە کوردەکان سەرکەوتنی بەرچاویان بە دەست هێناوە و بە تایبەتی لە سەرەتای مانگی نۆڤامبرەوە ناوچەیەکی زیاتریان خستۆتە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیانەوە.
"نزیکەی سێ هەزار سەلەفیست کوژراون. سەرەتا ئەوان بەهێز بوون، بەڵام ئێستا لاوازن'' ئەوە قسەی ساڵح موسلیمە کە کوڕەکەی خۆیشی لە شەڕ لەگەڵ ئیسلامییەکان گیانی لەدەست داوە.
سەبارەت بەو پرسیارەی کە ئایا ئەم سەرکەوتنە سەربازییانەی بزووتنەوەکەیان دەبێتە هۆکارێک بۆ ئەوەی چاو ببڕنەوە ناوچە ناکوردییەکانیش، ساڵح موسلیم ڕادەگەیەنێ کە ئەوان بە تەما نین بڕۆنە شام بۆ ئەوەی ڕژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنن، بەڵام بەڵێن دەدا هاریکاری هەموو ئەو کەسانە بکەن کە لە ناوچانە تێکەڵاوەکان دژی جیهادیستەکان دەجەنگن.
موسلیم دەڵێ "ئێمە پێویست ناکا بچینە ئەو شوێنانە کە هیچ کوردێکی لێ نییە."
سەرۆکی پەیەدە ئاشکرای دەکا کە حزبەکەیان، پارە و چەکی لە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان، دوو پارتی سەرەکی کوردستانی عێراق و هەروەها لە پەکەکە وەرگرتووە.
ئەسەد و هاوپەیمانەکانی، پێیان وایە ئەو ناوچانەی لە لایەن کوردەکانەوە دەستیان بە سەردا گیراوە، ئەو ناوچانەن کە دەستی شۆڕشگێڕانیان پێ ڕانەگەیشتووە، بەڵام سەرۆکی پەیەدە هەرچەشنە ڕێکەوتن و گرێدانێک لەگەڵ شام ڕەت دەکاتەوە.
موسلیم دەڵێ "هیچ پەیوەندییەکمان نییە. پێموانییە ئەسەد دان بە ئۆتۆنۆمی کوردەکان دابنێ، چونکە ئەو تا سەرئیسقان دژی ئۆتۆنۆمی کوردەکانە."
بە گوێرەی قسەکانی ساڵح موسلیم، ٣٠%ی چاڵە نەوتەکانی سووریا لە ژێر کۆنتڕۆڵی کوردەکان دایە، بەڵام ئەوان ناتوانن ئێستا بەکاریان بێنن و وێناچێ بەم زووانەش بتوانن.

۱۳۹۲/۰۸/۲۱

ئێران، بەم ئیعدامانەی دوایی پەیام بە تورکیا دەدا؟


مەحموود هامسیجی - بی بی سی
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

 
ئەگەرچی دەگوترێ دەوڵەتێکی میانەڕەو لە ئێران هاتۆتە سەر کار، بەڵام جێبەجێکردنی سزای لەسێدارەدان لەم مانگانەی دواییدا بە شێوەیەکی بەرچاو پەرەی سەندوە و لە ماوەی دوو هەفتەی ڕابردوودا، لانیکەم سێ گیراوی سیاسیی کورد لە سێدارە دراون.
کۆتایی مانگی ئۆکتۆبر، ئەحمەد شەهید، ڕێپۆرتەری تایبەتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ لە ئێران، ڕایگەیاند دوابەدوای هاتنە سەر کاری ڕوحانی، لە (٣)ی ئووتەوە تا ئێستا لانیکەم ٨٢ کەس لەسێدارە دراون.
بەڵام بە گوێرەی ڕێکخراوی مافی مرۆڤی کەمپینی نێونەتەوەیی بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ئێران، لەو کاتەوەی ڕوحانی هاتۆتە سەر دەسەڵات، لانیکەم ٢٠٠ کەس ئیعدام کراون.
بێجگە لە گیراوانی قەزایی، ئەم دواییانە هەرە زێدە لە سێدارەدانی گیراوانی سیاسی بەلوچ سەرنج ڕادەکێشێ.
زانراوە لەم دوو هەفتەیەی دواییدا، لەو چالاکڤانە کوردانەی لە سێدارە دراون، دوانیان ئەندامی پژاک کە نزیک بە پەکەکە ناسراوە و یەکیشیان ئەندامی ڕێکخراوی کۆمەڵەیە.
ئەگەر سەرنج بەوە بدرێت کە سزای لەسێدارەدان، لە ساڵی ٢٠١١ بە دواوە، پاش ئاگربەستی نێوان ئێران و پەژاک جێبەجێ نەکراوە، پرسیاری ئەوەی کە ئاخۆ گۆڕانکارییەک لە سیاسەتی دەوڵەت لەمەڕ کورد هاتۆتە ئاراوە، خۆی زەق دەکاتەوە.
دەگوترێ لە گرتووخانەکانی ئێران، لە پاڵ گیراوە سیاسی و جیناییەکان، دەیان گیراوی سیاسیی کورد، سزای لەسێدارەدانیان بە سەردا سەپاوە.
لەگەڵ پەرەسەندنی لەناکاوی سزای لە سێدارەدان، کاتی جێبەجێکردنی ئیعدامەکانیش دوای بە دەسەڵات گەیشتنی ڕوحانی سەرنج ڕادەکێشێ.
ئەو کەسانەی بی بی سی تورکی دواندنی کە لە ناویاندا ڕۆژنامەنووسانی کوردی ئێرانی و هەروەها حاجی ئەحمەدی سەرۆکی پەژاک، عەبدوڵا موهتەدی سەرۆکی کۆمەڵە و ڕەمزی کارتاڵ سەرۆکی گشتی کۆنگرا گەل هەبوون، باسی ئەوە دەکەن کە پەرەسەندنی ئیعدامەکان هەم بۆ ئێران و هەم بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوین دەبێتە مایەی ئاڵۆزی.
بە بۆچوونەکاندا بە تایبەتی سەرنج بۆ سەر ئەوەش ڕاکێشرا کە ئێران بەو ئیعدامانە دەیەوێ پەیام بە تورکیا بدا.

لە ڕوانگەی ئێرانەوە 'تیرۆریستەکان دەبێ سزا بدرێن' 

ئێران، سەبارەت بە لە سێدارەدانی ئەم دواییانەی گیراوانی کورد هیچ لێدوانێکی فەرمی بڵاو نەکردەوە.
گیراوانی سیاسیی کورد، لەبەر کۆمەڵێ بانگەشەی وەک موعارەبە (ئەم تۆمەتە هەڵگری ناوەڕۆکی 'شەڕ لە گەڵ دەوڵەت'ە)، تێکدانی ئاسایشی نەتەوەیی و ئەندامێتی لە ڕێکخراوێکی تیرۆریستیدا، لە گرتووخانەکانی ئێران دان.
ئێران، گرووپە سیاسییەکانی کورد بە گشتی و پەژاک بە تایبەتی بە ڕێکخراوی تیرۆریستی لە قەڵەم دەدا و پێی وایە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی.
حکومەتی ئێران، پێشووتر بانگەشەی کردبوو کە 'پەژاک و گرووپە تیرۆریستیەکانی تر لە لایەن گرووپە ڕۆژئاواییەکانەوە پشتیوانیان لێ دەکرێ'.

ئیعدامەکان کاری 'باڵە توندڕەوەکان'ن؟

 باشە ئێران کە بە گوتارێکی میانەڕەوتر هاتە ڕۆژەڤی نێونەتەوەییەوە، بۆچی لەم کات و ساتەدا پەرەی بە جێبەجێکردنی سزای ئیعدام دا؟ بە گوێرەی هەندێک کەسی شارەزا، ئەگەری ئەوە هەیە لە پشت ئیعدامەکان، ئەو تاقمانەی ناو دەوڵەت هەبن کە 'داکۆکی لە سیاسەتی توندڕەوانە' دەکەن.
رۆژنامەنووسی کوردی ئێرانی، سامان ڕەسوڵپور ئاماژەی بەوە کرد کە کوردەکانی ئێران لەم هەڵبژاردنانەی دواییدا پشتیوانییەکی بەرچاویان لە ڕوحانی کردوە و گوتی: "لەم هەڵبژاردنەی دواییدا، ڕوحانی دەنگێکی زۆری لە لایەن کوردەکانەوە دەستەبەر کرد. ئەو بەڵێنێکی ئەوتۆی دابوو کە بە تەواوی لەگەڵ سیاسەتەکانی پێشوو جیاواز بوو".
رەسوڵپور، لێدوانەکانی ڕوحانی سەبارەت بە گرنگیی ڕادەستکردنی هەندێک پۆستی ئیداری بە خەڵکانی ناوچەکە و سەیرنەکردنیان بە دیدێکی ئەمنییەوە دێنێتە بیر و بەمجۆرە بەردەوام دەبێ:
"بۆیە ئەو دەنگەی بە ڕوحانی درا، دەهاتە واتای 'نەخێر'گوتن بۆ سوپا و هەڵسوکەوتی ئەمنی لە مەڕ کەمینەکان."
"خەڵک، ساڵی ٢٠٠٩ش بە حکومەتی گوتبوو 'نەخێر'. وەڵامی حکومەت، فڕوفێڵ لە بژاردنی دەنگەکان و جۆرێک کودەتا بوو. ئەوەش ڕێگە خۆشکەر بوو بۆ بەڕێوەبردنی خۆپیشاندان. خەڵک، 'نەخێر'ەکەی لە ساڵی ٢٠١٣دا دووپات کردەوە. بەڵام ئەمجارە کۆماری ئیسلامی بە کودەتا وەڵامی نەدایەوە.''
"سێ مانگ دوای هەڵبژاردنەکان، لەو پارێزگایانەی هەڵبژاردنەکانی دۆڕاندبوو، لە پارێزگاکانی کوردستان و سیستان و بلوچستان، شەپۆلێکی بەرفراوانی لە سێدارەدانی دەست پێکرد."
بە گوێرەی قسەکانی ڕەسوڵپوور، هەندێک کەس سەبارەت بە ئیعدامەکان، ئاماژە بە باڵی توندڕەو دەکەن و هەندێک کەسی دیکەش ڕوحانی تاوانبار دەکەن کە لە دۆخێکی وەهادا نەیتوانیوە لە بەردەم ئەم سزایانە ببێتە ئاستەنگ.
رۆژنامەنووسی کوردی ئێرانی، لە سەر ئەو بڕوایەیە کە سیاسەتەکانی دەوڵەتی ئێران سەبارەت بە کەمینەکان گۆڕانی بە سەردا نەهاتووە: "روحانی باسی لەوە کردبوو کە ڕوانگەی سەبارەت بە کەمینەکان گۆڕیوە. ئیعدامەکانی ئەم دواییە، پەیامێکی ڕوون و ئاشکران: گۆڕینی دید سەبارەت بە کەمینەکان، تەنیا گاڵتەیەکە و هیچی تر."
حاسڵ داسە، نوێنەری پێشووی مەجلیس لە لێدوانێکدا بۆ ماڵپەڕی کوردی NNS ROJ، ئاشکرای کردوە کە چاوی بە عەلی یۆنسی جێگری تایبەتیی ڕوحانی بۆ مەسەلەی کەمینە و گرووپە ئەتنیکەکان کەوتووە و یۆنسی وێڕای ڕەخنەگرتن لەو ئیعدامانەی دوایی، بەرپرسیارێتی ئەو کارەی خستۆتە ئەستۆی "توندڕەوەکان".
رۆژنامەنووسێکی تری کوردی ئێران، کاوە قوڕێشی سەرنج بۆ سەر ناسنامەی ڕوحانی و یونسی ڕادەکێشێ:
"چالاکڤانە سیاسییەکان ڕەخنەیان لە هەڵبژاردنی ئەو وەک یارمەتیدەر گرت. چونکە عەلی یونسی یاریدەدەری کەسێکە سەر بە دەزگای هەواڵگری بووە."
ناوبراویش پێی وایە، سیاسەتی ئێران بەرامبەر بە کەمینەکان لە گەوهەردا گۆڕانێکی بەسەردا نەهاتووە: "چ ئەم ئیعدامانە پەیوەندی بە ڕوحانیەوە هەبێ و چ باڵی توندڕەوەکان ئەم کارەیان ئەنجام دابێ، ئەم شەپۆلە نیشان دەدا کە لە ئێران ویستی چارەسەری بۆ کێشەی کورد لە ئارادا نییە."

سەرۆکی پەژاک: ئێران پەیام بە تورکیا دەدا

پەژاک کە بەشێکە لە کەجەکە، ڕێکخراوێکی سیاسییە کە ئەندامی چەکداری هەیە.
لە نێو ڕای گشتی تورکیادا، ناوی پەژاک لەگەڵ ئەو بانگەشانە دێ کە ئەو حزبە باڵی ئێرانی پەکەکەیە.
حاجی ئەحمەدی، سکرتێری گشتی پەژاک، لە وەڵامی پرسیارەکانی بی بی سی تورکیدا دەڵێ "ئێران بە لەسێدارەدانی گیراوانی سیاسیی کورد، هەم ئەو ئاگربەستە پێشێل دەکا کە ساڵی ٢٠١١ ڕاگەیەنراوە و هەمیش پەیام بە تورکیا دەدا."
بە بۆچوونی ئەحمەدی دوو هۆکار لە پشت ئەم ئیعدامانەوەن:
"یەکەم، دەیەوێ بەمجۆرە پەیام بدا بە تورکیا و پەیوەندییە ساردبووەکانی گەرموگوڕ بکاتەوە. چاوپێکەوتنی دوولایەنەی ئێران و تورکیا، دوای ئیعدامەکان و لەم ڕۆژانەی دواییدا، نیشانەی ئەو ڕاستییەیە. هەرکاتێ ڕایەدارانی ئێران بیانەوێ بچنە تورکیا، سەرەتا سێدارە بۆ کوردەکانی ئێران هەڵدەواسن و پەرە بە گوشارەکانیان دەدەن. چونکە لە ڕاستیدا ئێران دەیەوێ ئەمە نیشانی تورکیا بدا: ئێمەش وەک ئێوە، سەبارەت بە مەسەلەی کورد و کێشەکانمان لەگەڵیان لێبڕاو و پێداگرین. یانی جددی بوونی خۆیان لەم ڕووەوە نیشانی تورکیا دەدەن."
هۆکاری دووهەم بە ڕای ئەحمەدی، چاوترسێن کردن و کپکردنی خەڵکە.
سەرۆکی پەژاک دەڵێ "ئێران لە چاوپێکەوتنەکانی نێوان تورکیا و سەرۆکی پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجەلان بێزارە و دەیەوێ ئەم ڕەوتە تێک بدا."
"ئەوەی ڕاستی بێ، هەر کاتێک لەو چوار ناوچەیەی کوردەکان لێی دەژین، پێشکەوتنێک پەیوەندیدار بە کوردەکانەوە بێتە گۆڕێ، ئێران هەوڵی شێواندنی دەدا، چونکە دەزانێ ئەگەر بەمجۆرە بەردەوام بێ، خۆیشی ناچار دەبێ هەنگاو بەرز بکاتەوە."

"بێ هەڵوێست نامێنینەوە"

حاجی ئەحمەدی دەڵێ یەکێک لە ماددەکانی ئاگربەستی ساڵی ٢٠١١ پەیوەندیدار بووە بە ئیعدامی گیراوە سیاسییەکانەوە و پێی وایە ئێران ئەم ئاگربەستەی پێشێل کردووە:
"دوابەدوای جەنگی قەندیل، کەم تا زۆر هەر دوو لا پابەندی ئاگربەست بوون. دوو ساڵ ئاگربەست هەیە. لە ماوەی ئەم دوو ساڵەدا، هەر دوو لایەن بە ئاگربەست وەفادار مانەوە هەرچەند ناوە ناوە چەند پێکدادانێکی بچووک هاتنە ئاراوە. بەڵام هەر دوو لا لە بەردەم درێژەخایاندنی پێکدادانەکان بوونە ئاستەنگ. بە پێی یەکێک لە ماددەکانی ئەم ئاگربەستە، نەدەبوو گیراوە کوردە سیاسییەکانی ناو گرتووخانەکانی ئێران لەسێدارە بدرێن. کەچی ئێستا دەبینین ئێران ئەم خاڵەی پێشێل کردووە. ئەوەش دێتە ئەو واتایەی کە ئاگربەست لە لایەن ئێرانەوە بنپێ کراوە. دیارە پەژاک وەڵامی دایەوە. لە باکووری ڕۆژئاوی ئێران لە نزیک شاری ورمێ پێکدادانێک ڕووی دا و لەو شەڕەدا پێنج پاسداری ئێران کوژران."
باشە ئەگەر بێت و ئیعدامەکان بەردەوام بن، هەڵوێستی پەژاک چی دەبێ؟
بە بۆچوونی حاجی ئەحمەدی 'لە وەها ڕەوشێکدا ئیتر ئەم ئاگربەستە نە بۆ ئەوان و نە بۆ ئێران هیچ واتایەکی نامێنێ.'
حاجی ئەحمەدی ئاشکرای کرد کە دەیانەوێ ئێران هەنگاو بنێ و چاوەڕوانییەکانیان بەدی بێ. دەڵێ "هەم ئەوان و هەم ئێمە دڵنیاین کە لە بەرامبەر هیچ چەشنە هێرش و سەرکوتێک بێدەنگ نامێنینەوە. ئەگەر شتێک بکا کە ماددەکانی ئاگربەستەکە پێشێل بن، ئەوا ئێمە هەڵوێستمان دەبێ."

سەرۆکی کۆمەڵە: دیپلۆماسی لەگەڵ ڕۆژئاوا پەرە دەستێنێ، بەڵام گوشار لە سەر کوردەکان زیاتر دەبێ

کۆمەڵە کە پاش شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩، دژی حکومەتی نوێ دەستی دایە چەک و ساڵانی دواتر، وازی لە خەباتی چەکداری دژی ئێران هێنا، ڕێکخراوێکە کە خۆی بە چەپ دەناسێنێ.
بە بۆچوونی عەبدوڵڵا موهتەدی کە بۆ بی بی سی تورکی دوا، 'لەگەڵ هاتنە سەر کاری ڕوحانی، هیچ گۆڕانێک بە سەر سیاسەتەکانی ئێران لەمەڕ کوردەکاندا نەهات.'
موهتەدی ئاماژە بە لەسێدارەدانی گیراوانی سیاسی کورد دەکا و دەڵێ "لە ماوەی ئەم سێ مانگەی دواییدا، سیاسەتێکی توندتر دژ بە کوردەکان گیراوەتە بەر."
"ئەگەرچی هیچکات سەبارەت بە کوردەکان سیاسەتێکی پۆزەتیڤ نەگیراوەتە بەر، بەڵام لەم سێ مانگەی دواییدا هەست بە سیاسەتێکی دژوارتر و گوشارێکی زیاتر لە سەر کوردەکان دەکرێ."
بە ڕای موهتەدی دەکرێ دوو هۆکار هەبن. یەکەم، دەسەڵاتی ئێران دەیەوێ پەیامی ئەوە بە خەڵک بدا کە نەرمی نواندنیان لە مەڕ پەیوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوا بە هەڵە لێک نەدەنەوە:
"رژێمی ئێران، کوردەکانی ئێران، بلووچەکان و نەتەوەکانی تری چاوترسێن کرد، چونکە لەگەڵ ڕۆژئاوا کەوتە دانوستانەوە. نایانەوێ ئەو نەرم بوونەی سەبارەت بە سازش لەگەڵ ڕۆژئاوا و ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لە خۆیان نیشان داوە، بۆ گەلانی نێوخۆی وڵاتیش نیشانی بدەن. دەیانەوێ بڵێن کە ئەم نەرمی نواندن و سازشە بۆ ئێوە نییە و بۆ ڕۆژئاوایە، چونکە دەزانن مرۆڤەکان زۆر لەم حکومەتە و لەم ڕژێمە ناڕازین. نایانەوێ لە هەلومەرج و فەزای سیاسی وڵاتدا نەرمی بنوێنن."
دووهەم هۆکار بە بۆچوونی موهتەدی پەیوەندیی بە 'ململانێی نێوان هەندێک لایەنی نێو دەسەڵاتی ئێران'ەوە هەیە.
"سوپای پاسداران و لایەنە توندئاژۆکانی کۆماری ئیسلامی ئێران، دەیانەوێ پەیامی ڕوحانی بۆ گەلەکەی سەرکەوتوو نەبێ. دەیانەوێ بە توندترین شێوە هەر چەشنە کەشوهەوایەکی سازشی نێوان ڕژێم یاخود سیستەم و خەڵک ئاستەنگ بکەن"، سەرۆکی کۆمەڵە وا دەڵێ.

سەرۆکی کۆنگرا گەل: ئاخۆ دەگەڕێنەوە بۆ شێوازە کلاسیکەکانی چارەسەری؟

لە ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا، دژ بە ئیعدامەکان چالاکی جۆراوجۆر ئەنجام دران و بەدەپە و کەجەکە بە توندی ئەو ئیعدامانەیان مەحکوم کرد.
رەمزی کارتاڵ سەرۆکی کۆنگرا گەل لە وتوێژ لەگەڵ بی بی سی تورکی، ڕایگەیاند ''وێدەچێ وڵاتانی ناوچەکە سەبارەت بە چارەسەری پرسی کورد، ڕوو لە شێوازە کۆنەکان بکەنەوە، لەم پەیوەندییەدا بۆی هەیە ئێران لە ڕێگەی ئەو ئیعدامانەی دواییەوە بیەوێ پەیام بە تورکیا بدا."
کارتاڵ دەڵێ:
"جارناجارێ، لە سەر بنەمای سیاسەتەکانی ناوچەکە، هەندێک ناکۆکی لە نێوان دەوڵەتە باڵادەستەکاندا دێتە ئاراوە، وەک ئەوەی ئەمڕۆ لە سووریا دەیبینین، بەڵام ئەگەر سەبارەت بە پرسی کورد لە ئەنجامی ئەو سیاسەتانەی پەیڕەوی دەکەن، بە ئەنجامێک نەگەن، ئەوا سەر لەنوێ پاڵ وە ڕێ و ڕێبازە کلاسیکەکان دەدەنەوە."
"لە سەر ئەم بنەمایە، جێبەجێ کردنی سزای لەسێدارەدان پەیامێکە بۆ تورکیا، دەکرێ پەیامێکی وای لێ بخوێنینەوە کە تورکیا لەمبارەوە سەبارەت بە سیاسەتەکانی لە مەڕ ڕۆژهەڵاتی ناوین و بە تایبەت سەبارەت بە سووریا، شان بە شانی ئێران بڕواتە پێش."
کارتاڵ سەرنج بۆ سەر ئەوە ڕادەکێشێ کە "وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوین بۆیان دەرکەوت کە پاڵپشت بە شێوازی کلاسیک، پرسی کوردیان بۆ چارەسەر نابێ، سەر لە نوێ بادانەوە بۆ ئەو شێوازانە سەرکەوتنی بە دواوە نابێ."
لە لایەکی دیکەوە کارتاڵ پێی وایە 'دەسەڵاتدارانی ئێران، لە بەرامبەر ڕای گشتی نەرمیان نواندووە و لە نێوخۆ پەرەیان بە سیاسەتی زەخت و زۆر داوە.'
وێدەچێ گفتوگۆکان سەبارەت بەوەی گیراوە سیاسییەکانی کورد لە ئێران بە دەسپێشخەری کێ و لە بەر چ هۆکارگەلێک لە سێدارە دراون، جارێ درێژەیان هەبێ. بەڵام فاکتۆر و هۆکارەکان چ دەبن، بڵا ببن، ئاشکرایە کە بەردەوامیی ئیعدامەکان کاریگەریی گرنگی هەم لە سەر پێشهاتە سیاسیەکانی ئێران و هەمیش ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێ.
بە ئەگەرێکی زۆر ئەم ڕووداوە کاریگەری لە سەر جەنگی نێوخۆیی سووریا و ناوچە کوردییەکانی ڕۆژئاوا و پڕۆسەی ئاشتی لە تورکیا دەبێ.

ئێران و کوردەکان

- لە ئێرانی ٧٦ میلیۆن کەسیدا، ژمارەی کوردەکان بە دەوروبەری هەشت میلیۆن کەس مەزەندە دەکرێ.
- کوردەکان لە پارێزگاکانی کوردستان، کرماشان، ئیلام و بەشێک لە ئازەربایجانی ڕۆژئاوا نیشتەجێن.
- بە گوێرەی زانیارییەکانی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی 'مافە کۆمەڵایەتی، سیاسی و فەرهەنگیەکانی کورد لە ئێران لە ژێر زەخت و گوشار دایە.'
- کەناڵی تەلەڤزیۆن و ڕادیۆی دەوڵەتی ئێران IRIB، ساڵانێکە بە کوردیش وەشان دەکا.
- دەسەڵاتی ئێران دەڵێ گرووپە سیاسییە کوردییەکان هەڕەشەن بۆ سەر یەکپارچەیی و ئاسایشی وڵات.

چەند ڕێکەوتێکی مێژوویی گرنگ سەبارەت بە کوردەکانی ئێران

- ساڵی ١٩٤٦ لە شاری مەهاباد لە ئێران، کۆماری کوردستان دامەزرا، ئەو کۆمارە نزیکەی ساڵێک بەردەوام بوو.
- گرووپە سیاسییە کوردییەکان، بە شێوەیەکی بەرچاو پشتیوانییان لە شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ کرد، بەڵام ئەو دەسەڵاتەی پاش ١٩٧٩ دامەزرا، دژ بە گرووپە سیاسییە کوردییەکان هەڵوێستی نواند.
- پاش شۆڕشی ئێران، لە نێوان ئێران و گرووپە کوردییەکان بە تایبەتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵە شەڕی چەکداری دەستی پێکرد.
- ساڵی ١٩٨٩ سەرۆکی پێشووتری حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران کە بە مەبەستی وتوێژ لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئێران ڕۆیشتبووە ڤیەننا، لە سەر مێزی دیالۆگ تیرۆر کرا.
- مانگی فێوریەی ١٩٩٩، لە چەند شارێکی کورد دژ بە گیرانی سەرۆکی پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجەلان خۆپیشاندان ئەنجام درا و لە ئەنجامی دەستێوەردانی هێزە ئەمنییەکاندا چەندین کەس کوژران.
- ساڵانی ٢٠٠٠ پێکدادانی چەکداری لە نێوان ئێران و پەژاکدا ڕووی دا.
- ساڵی ٢٠٠٥، چالاکی کورد شوانە قادری لە لایەن هێزەکانی ئاسایشی ئێرانەوە کوژرا و دوای ئەم ڕووداوە ناڕەزایەتی شارە کوردییەکانی گرتەوە و پێکدادان ڕوویان دا.
- لە ساڵی ٢٠١١ بە دواوە لە نێوان پەژاک و ئێراندا ئاگربەست ڕاگەیەنراوە.

۱۳۹۲/۰۸/۱۶

"تەنیا هەشت ڕۆژ لە ماڵی خۆماندا ژیاین"


یۆرۆ نیوز
لە فەڕەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

 
"ڕۆژدا"ی تەمەن یانزە ساڵ، لە نێو تاوڵی بنەماڵە لە کەمپی پەنابەرانی سووری لە دۆمیزی کوردستانی عێراق دانیشتووە. دوایین نەقاشییەکەی دێنێ: پۆرترەیەکی کێشاوەتەوە کە فرمێسک لە سەر گۆنای کچۆڵەیەک لووزەوەیان بەستووە.

ئەم کیژۆڵەیە بەختەوەر نییە. هیچ شتێکی لە ژیاندا نەماوەتەوە"، ڕۆژدا وای بە ڕێپۆرتەرەکەمان، مۆنیکا پینا گوت.

هەندێک ئەولاوەتر، عومەری چواردە ساڵە گوتی: "ئەوەی من بینیم، هیچکەس نەیبینی. من فڕۆکەی جەنگیم بینی، بۆمب، چەک و چۆڵ و تانکم بینی. ترسێکی سامناکم بینی."

ڕۆژدا و عومەر مناڵانی جەنگن، ئەو جەنگەی ماوەی دوو ساڵە بینەقاقای سووریای گرتووە. ئەوان سەر بە کەمینەی کوردن، نزیکەی حەوت مانگ لەمەوپێش لەگەڵ بنەماڵە ناچار بوون سووریا بەجێ بهێڵن و لە کوردستانی عێراق بارگە و بنە هەڵبدەن. بەڵام شارەکان چارەی ئەم پەنابەرانەی سووریایان نەویست و بۆیەش کەمپی دۆمیز لە شوێنێکی کاکی بە کاکی و دوور لە شارستانییەت ئاوا کرا.

دۆمیز گەورەترین کەمپی پەنابەرانی سوورییە لە کوردستانی عێراق. شەست هەزار کەس لێرە دەژین کە نیوەیان مناڵن. عومەر و ڕۆژدا، وەکوو سەرجەم مناڵانی دی، زامداری جەنگێکن کە ژیانیانی گۆڕیوە. ئەوان ئاواتەخوازی ژیانێکی ئاسایین.

ڕۆژدا دەگێڕێتەوە: "من لە قوتابخانە بووم کاتێک بیناکەیان بۆردومان کرد. دایکم بەدوومدا هات بۆ ئەوەی لە چنگ سوپای سووری ڕزگارم بکا و حەشارم بدا."

"ئێمە بە جەنگ ڕاهاتبووین. ئێمە تەنانەت دەمانتوانی لە ژێر بۆردومانی تەیارەکاندا بخەوین''، عومەر وای گوت.

لە ڕوانگەی ڕۆژداوە، غوربەت سەرەتا دەهاتە واتای دابڕان لە خۆیان. دەگێڕێتەوە: "من شامم بەجێ هێشت، بەڵام کەس و کار و بنەماڵەکەم لەوێ مانەوە. لە ناخەوە، هەستم بە غەمگینیەکی یەکجار زۆر دەکرد چونکە ئەوان لەوێ بوون و من نا. لە خۆمم دەپرسی بۆچی بە دوومدا نایەن. ئەوان دەبێ پاساوێکی گونجاویان هەبێ. ئەوان لە ماڵی خۆمان بوون، ئەو ماڵەی ساڵانێکی زۆر خەریکی دروستکردنی بووین."

دایکی، هادیە ئیبراهیم حەمکۆ، دەڵێ: "ئێمە بۆ ماوەی نۆ ساڵ پارەمان کۆ کردەوە بۆ ئەوەی خانوویەک لە شام بکڕین". ئەو کە تەمەنی ٤٣ ساڵە، ئازار و کوێرەوەرییەکی زۆر لە ڕووخساریدا بەدی دەکرێ و ناتوانێ پێش بە شۆڕبوونەوەی فرمێسکەکانی بگرێ. "ئێمە تەنیا هەشت ڕۆژ لە ماڵی خۆماندا ژیاین. پاشان فڕۆکەکان، ئەوێیان بۆردومان کرد و ئێمەش ڕۆیشتین."

ڕۆژدا، عومەر و بنەماڵەکانیان نەیاندەویست سووریا بەجێ بێڵن. بەڵام توندوتیژی، ترس و برسییەتی پاڵیان پێوە نان بۆ ئەوەی ڕێگەی سنوور بەرەو کوردستانی عێراق بگرنە بەر. ڕۆژدا و عومەر، ساڵێک لە قوتابخانە دوا کەوتوون، ئەوان نەیانتوانی ئەو ساڵ بچنەوە سەر وانەکانیان، چونکە سێ قوتابخانەکەی گوند پڕ ببوونەوە و چیتر جێگەیان نەدەبۆوە. بەڵام دواجار لە لایەن بنکەیەکی تایبەتیی مناڵان و لاوان بە ناوی ئاکتێد (ئاژانسی ئالیکاری و تەکنیکی گەشەپێدان) کە ڕێخکراوێکی مەدەنیی فەڕەنسییە و مانگی ئاوریل کراوەتەوە، وەرگیران.

ئیبراهیم خەلیلیش پەنابەرە. ئەو لە حومس خوێندکاری زمان بووە. ئەو سووریای بەجێ هێشتووە بۆ ئەوەی ناچار نەکرێ بچێتە ناو سوپای سووریا یان ڕیزەکانی ئۆپۆزۆسیۆنەوە. پاش هاتنی بۆ دۆمیز، ویستویەتی مانایەک بە ژیانی لە کەمپ ببەخشێ. ئەو تەڤلی ئاکتێد بووە تاکوو لەپێناو پاراستنی مناڵان کار بکا.

ئەو گوتی: "ئێمە ستراتیژی جۆراوجۆرمان بۆ مناڵانی زیان لێکەوتوو هەیە. خاڵی سەرەکیی، گرنگیدانە بەو تایبەتمەندیی و خووخدە ئەرێنیانەی مناڵێک هەیەتی، بە زەقکردنەوە و کارکردن لە سەر ئەو لایەنانە، مناڵ توانای ئەوەی دەبێ بەرگەی ژیانی ئێرە بگرێ و بڕواتە پێش."

عومەر وەک سەرجەم مناڵانی ئێرە، چەندین تاقیکردنەوەی بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی زیانە دەروونییەکانی تێپەڕاندووە. ئەو بنکەیە چالاکی فەرهەنگی، چاودێری و دەرمانی پێشکەش بەو کەسانە دەکا کە پێویستیان پێی هەبێ. عومەر زۆر سەرقاڵە: "ئێمە زمانی کوردی دەخوێنین. ئەوە زۆر گرینگە بۆ من، چونکە زمانی زگماکیمە و لە سووریا قەدەغە بوو."

ڕۆژداش، بایەخی ئەو ساتانە دەزانێ کە لە بنکەکەیە: "ئێمە یاری دەکەین، ئێمە فێری شانۆگەری دەبین، چیرۆکمان بۆ دەگێڕنەوە. زۆر باشە چونکە دەتوانین شەڕ فەرامۆش بکەین و زۆر بیری لێ نەکەینەوە."

هەر دوو ناوەندی لاوان و مناڵان، بە بودجەی خەڵاتی نۆبێل بۆ ئاشتیی یەکێتی ئەوروپا بەڕێوە دەچن. بودجەکە بە دەسپێشخەری "مناڵانی ئاشتی" کە هاریکاریی مناڵانی جەنگ دەدا، تەرخان کراوە. سەرەتا بۆ ٢٥٠ گەنج و لاو بونیاد نرابوو، بەڵام هەفتانە هەزار مناڵ وەردەگرێ. لەوانەیە ئەو ژمارەیە لە چاو سی هەزار مناڵی دانیشتووی کەمپ زیاتر بکا.

ئیبراهیم خەلیل نیگەرانیی خۆی لەم بارودۆخە دەردەبڕێ، ئەو دەڵێ: "پێموایە ئەگەر ئەم دۆخە درێژە بخایەنێ، مناڵانی کەمپ چیتر ناتوانن ژیانێکی ئاسایی بژین. هەرچەند ئەوان زۆریش خۆڕاگر بن، بەڵام ئەگەر بێت و لەو کەمپە بژین خۆڕاگرییەکەیان لە دەست دەدەن."

هەزاران مناڵ لە سەر سنوورەکانی سووریا چاوەڕێن ئاسایشێکی زیاتریان هەبێ بۆ ئەوەی ژینگەیەکیان بۆ یاری کردن هەبێ. بەڵام لە دۆمیز، هەموویان دەزانن ڕاکردن لە جەنگ یانی دوورکەوتنەوە لە ماڵ و حاڵیان.

۱۳۹۲/۰۸/۰۶

ئاخۆ سەرۆک وەزیر ئەردۆغان لە کوشتوبڕی شێرنەخ ناپرسێتەوە؟


حەسەن جەماڵ
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

لە شێرنەخ کوشتوبڕێکی سامناک ئەنجام درا، بەڵام بە داخەوە نۆزدە ساڵ و نیوە لە لایەن دەوڵەتەوە نکۆڵی لێدەکرێ. دەسەڵاتداری پارتی داد و گەشەپێدانیش، لە دۆزی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا، پاڵپشت بە نکۆڵی کردن لە 'کوشتوبڕی شێرنەخ' هەروا داکۆکی لە دەوڵەت دەکا. چەندین ساڵ دواتریش، سەرئەرکانی گشتی لە لێدوانێکی نووسراوی چاوەڕواننەکراودا، 'نکۆڵی دەوڵەت' دەخاتە ژێر پرسیارەوە و دان بە فڕینی فڕۆکە جەنگییەکانی سوپای تورکیا لە ٢٣ی مارسی ١٩٩٤ لە شێرنەخ دادەنێ.
ئێستا چ ڕوودەدا؟ ئاخۆ حیساب لەو کەسانە ناخواسترێ کە بە درێژایی نۆزدە ساڵ و نیو، بەرپرسیارانی ئەم قەتڵوعامەیان شاردەوە، لەوانەی فەرمانی بۆردومانیان دەرکرد، لەو دۆزگەرانەی لێپرسینەوەکانیان هەڵپەسارد یان خستیانە ئەستۆی پەکەکە، لەو فەرماندانەی نکۆڵیان لە فڕینی فڕۆکەکان کرد، لە سەرۆک وەزیرانی ساڵانی نەوەدەکان و لە سەرۆکەکانی سەرئەرکانی گشتی؟ پرسیارەکان ڕووبەڕووی ئاکەپەش دەبنەوە…
رێکەوتی قەتڵوعام، ٢٦ی مارسی ١٩٩٤.
رێک نۆزدە ساڵ و نیو لەمەوپێش.
بەڵام لە لایەن دەوڵەتەوە سەرپۆشی لەسەر دانرا.
چەند فڕۆکەیەکی جەنگی سەر بە هێزی ئاسمانی فڕین و دوو گوندی شێرنەخیان بۆمباران کرد.
٣٨ کەس کوژران!
قەتڵوعامێکی سامناکە.
بەڵام بە داخەوە تا ڕۆژی ئەمڕۆ لە لایەن دەوڵەتەوە نکۆڵی لێدەکرێ.
دۆزگەران دەڵێن کاری پەکەکەیە.
دۆزگەرانی سوپاش دەیشارنەوە.
دادگا ئەمنییەکانی دەوڵەت، لێپرسینەوەکان هەڵدەپەسێرن.
بارەگاکانی فەرماندەیی هێزە ئاسمانییەکان لە دیاربەکر و مالاتیا، بە بەیاننامەی فەرمی ڕایانگەیاندوە کە ڕۆژی ٢٦ی مارسی ١٩٩٤، فڕۆکەکانیان لەسەر شێرنەخ نەفڕیون.
خۆ ئەگەر هەندێک دۆزگەری بوێریش ناوە ناوە دەیانەوێ 'دۆسیەی قەتڵوعام' ببوژێننەوە، پاش ماوەیەکی کورت سارد دەبنەوە.
ئەو پارێزەرانەی دەیانەوێ پەردە لەسەر قەتڵوعامەکە هەڵبدرێتەوە و داکۆکی لە قوربانیان بکرێ، لە کەناڵی جۆراوجۆر و لەوانە لە لایەن ژاندەرمەرییەوە هەڕەشە و گوڕەشەیان لێدەکرێ.
لە پێناو حەشاردانی ڕاستییەکان، نموونەیەکی زۆر سەیر لە پێکەوە سازانی سوپا و دادوەر لە گۆڕێ دایە کە نیشان دەدا لەم وڵاتە کاروباری 'بیرۆکراسی ئۆلیگارشی' چۆن بەرێوە دەبرێ. 
هەڵبەت دەسەڵاتە سیاسییەکان، هەروا پشتی 'سوپا' دەگرن.
وەک هەمیشە، میدیا باس لەم ڕووداوە ناکا.
ساڵانی ١٩٩٠ بەمجۆرە تێدەپەڕێ.
ساڵانی ٢٠٠٠ بەشێوەیەکی جیاواز دەست پێناکەن.
پارتی ئاک بە ئەردۆغان دێتە سەر دەسەڵات.
بەڵام سەبارەت بە قەتڵوعامی شێرنەخ، شتێکی جیاواز نەهاتە ئاراوە.
دەوڵەت لە نکۆڵی کردن بەردەوامە.
ساڵانی ٢٠٠٥، ٢٠٠٦ و ٢٠٠٨یش، بنکە پەیوەندیدارەکانی هێزی ئاسمانی، هەروا بە لێدوانی نووسراو بانگەشە دەکەن کە ٢٦ مارسی ١٩٩٤ فڕۆکە جەنگییەکانیان لە شێرنەخ نەفڕیون.
دۆزگەرەکانیش متەقیان لێوە نایە.
دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان، لە دۆزی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا، پاڵپشت بە نکۆڵی کردن لە بەرپرسیارێتیەکانی لەمەڕ 'کوشتوبڕی شێرنەخ'، هەروا داکۆکی لە دەوڵەت دەکا.
بەڵام پارێزەری قوربانییەکان تاهیر ئەلچی کوڵ نادا.
دواجار ڕۆژی ٣١ی ژانوییەی ٢٠١٢، ڕووداوێکی چاوەڕواننەکراو دێتە ئاراوە. ناوەندی کۆمیتەی کۆنتڕۆڵی سەرئەرکانی گشتی، لقی هێزە ئاسمانییەکان، بە لێدوانێکی نووسراو، هێمایەکی پرسیاری گەورە دەخاتە سەر 'نکۆڵییەکانی دەوڵەت': 
بەڵێ، ڕۆژی ٢٦ی مارسی ١٩٩٤، فڕۆکە جەنگییەکان بە سەر شێرنەخدا فڕین!
راستییەک کە هەژدە ساڵی ڕەبەق نکۆڵی لێکرا، بەمجۆرە لەقاو درا. 
تاهیر ئەلچی، پارێزەری قوربانییەکان، ئەم نووسراوەیەی سەرئەرکانی گشتی لە دۆسیەی دۆزی دیاربەکر هەڵدەگرێ و ئاراستەی دۆزی دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپای دەکا.
رۆژ: ١٢ی نۆڤامبری ٢٠١٣.
واتە ٢١ ڕۆژ لەمەوپێش، دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا، لە قەتڵوعامی شێرنەخدا، تورکیای بە پێشێلکردنی مافی ژیان مەحکوم کرد.
ئێستا چ ڕوو دەدا؟
ئاخۆ لێپرسینەوە لەو کەسانە ناکرێ کە بە درێژایی نۆزدە ساڵ بەرپرسیارانی قەتڵوعامەکەیان حەشار داوە، نکۆڵیان لە ڕووداوەکە کردوە و سەرپۆشیان لەسەر داناوە؟
ئەوانەی ڕۆژی ٢٦ی مارسی ١٩٩٤، فەرمانی بۆمبارانیان دا و ئەوانەی فەرمانەکەیان جێبەجێ کرد، لێپرسینەوەیان لەگەڵدا ناکرێ؟
ئەو دۆزگەرانەی قەتڵوعامەکەیان خستە ئەستۆی پەکەکە، ڕووبەڕووی حیساب لێپرسینەوە نابنەوە؟
ئەی ئەو دۆزگەرانەی بە درێژایی ئەم هەموو ساڵە دۆسیەکەیان هەڵپەسارد؟
ئەی ئەو فەرماندانەی هێزی ئاسمانی چەندین جار بە لێدوانی نووسراو، نکۆڵیان لە فڕین بەسەر ئاسمانی شێرنەخدا کردبوو؟
ئاخۆ لێپرسینەوە لەو دۆزگەرانەی سوپا ناکرێ کە ئەرکی سەرشانیان بە تەواوەتی ڕانەپەڕاند؟
سەرۆک وەزیرەکان، سەرۆکەکانی سەرئەرکانی گشتی، وەزیرەکانی بەرگری، وەزیرەکانی داد و فەرماندەکانی هێزی ئاسمانی لە ساڵانی ١٩٩٠ ڕووبەڕووی لێپرسینەوە نابنەوە؟
هەروەها پرسیارێکی تریش:
ئاخۆ دەسەڵاتی پارتی داد و گەشەپێدان کە لە ساڵانی ٢٠٠٠ هەتا ساڵی ٢٠١٣ش، لە دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا پشت ئەستوور بووە بە پارێزنامەکانی نکۆڵی کردن لەو قەتڵوعامە، نابێ وڵامدەرەوە بێ؟
گەلۆ حیسابی ڕابردوو ناداتەوە؟
تۆ بڵێی بە شێوەیەک هەڵسوکەوت بکا وەک ئەوەی هیچ شتێک ڕووی نەدابێ؟
لەو ٣٨ هاوڵاتییە ناپرسێتەوە کە لە ئەنجامی بۆردومانی دوو گوندی شێرنەخ لە لایەن فڕۆکە جەنگییەکانەوە، گیانیان لە دەست دا؟
ئاخۆ هەڵسوکەوتێکی وەک ئەوەی "رۆبۆسکی" دەبێ کە دوو ساڵ لەمەوبەر، ٣٤ کوردی خەڵکی ئەو دێهاتە، هەمدیس لە ئەنجامی بۆردومانی فڕۆکە جەنگییەکاندا، لە نێوە شەوێکدا گیانیان لە دەست دا؟ تەنانەت بڵێی داوای لێبۆردنێکیش نەکا، بۆ نموونە بڵێی لێپرسینەوەکانیش حەواڵەی دۆزگەری سوپا بکا؟
نازانم.

۱۳۹۲/۰۷/۲۵

با خه‌ون نه‌بینین، په‌که‌که‌ به‌مجۆره‌ پاکتاو نابێ


محه‌ممه‌د عه‌لی بیراند
له‌تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
یان ئه‌وه‌تا ده‌سه‌ڵاتداران چه‌ندین ساڵه‌ ئێمه‌یان کردۆته‌ گاڵته‌جاڕ، یاخود به‌ڕاستی نه‌زانن. هێشتا پێیان وایه‌ له‌ڕێگه‌ی گوشارهێنان بۆ سه‌ر ئه‌م و ئه‌و، په‌که‌که‌ پاکتاو ده‌بێ. هێشتا پێیان وایه‌ له‌ڕێگه‌ی گوشار بۆ سه‌ر بارزانی و په‌ره‌پێدانی ئۆپه‌راسیۆنە سه‌ربازییه‌کان، ده‌توانن به‌ ئه‌نجامێک بگه‌ن. ئه‌م هه‌ڵسوکه‌وته‌، گاڵته‌کردنه‌ به‌ ئه‌قڵیه‌تی کۆمه‌ڵگە. په‌که‌که‌ پاکتاو ده‌کرێ، به‌ڵام به‌شێوازێکی جیاوازتر.

ماوه‌یه‌که‌ هه‌واڵی پاکتاوکردنی په‌که‌که‌ بۆته‌ بنێشته‌خۆشکه‌ی زمانه‌کان و لاپه‌ڕه‌ی میدیاکان.

به‌شێک له‌و هه‌واڵانه‌ له‌لایه‌ن ئێمه‌وه‌ به‌رهه‌م ده‌هێنرێ.

که‌به‌شداری لێدوانه‌ تایبه‌تییه‌کانی بیرۆکراته‌کان، قسه‌ تایبه‌تیه‌کانی سه‌رۆک وه‌زیر ده‌بین و سه‌ردانی وه‌زیره‌کان ده‌که‌ین، سیناریۆیه‌ک ده‌نووسین که‌ به‌شێکی ڕاسته‌ و به‌شێکی دیکه‌ی به‌رهه‌می خه‌یاڵه‌کانی خۆمانه‌، هه‌رچه‌ند ده‌زانین ئه‌م سیناریۆ دووره‌ له‌ ڕاستییه‌وه‌، به‌ڵام له‌لایه‌ن خۆمانه‌وه‌ قه‌ناعه‌تی پێ ده‌هێنین. پاش ماوه‌یه‌ک، چه‌ندین هه‌نگاو زیاتر ده‌چینه‌ پێش و سیناریۆکانی خۆمان ده‌سه‌پێنین و ده‌ست ده‌که‌ین به‌ شرۆڤه‌کردنیان.

لایه‌نی هه‌ره‌ گرنگ و دراماتیکی ئه‌م کاره‌، ئه‌وه‌یه‌ سیاسه‌تمه‌داره‌کانمان، پۆلیسه‌کانمان و ته‌نانه‌ت سه‌ربازه‌کانمان بڕوایان به‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ په‌که‌که‌ به‌مجۆره‌ پاکتاو نابێت.

به‌ساڵانه‌ ئه‌و شێوازانه‌ به‌کار ده‌برێن، سه‌رکه‌وتوو نابن، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێداگری ده‌کرێ له‌ سه‌ریان.

ڕای گشتی تورک، پێی وایه‌ بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر بارزانی بیه‌وێ زۆر به‌ ئاسانی په‌که‌که‌ له‌ چیاکان ده‌کشێنێته‌ خواره‌وه‌.

هیچکه‌س به‌دی ناکرێ بڵێ “نه‌خێر، بارزانی شتێکی وه‌ها ناکا. بێهوده‌ دڵتان خۆش مه‌که‌ن.؛

ڕای گشتی تورکیا پێی وایه‌ ئه‌گه‌ر هێزه‌ چه‌کداره‌کانی تورک پێیان خۆش بێ، ده‌توانن قه‌ندیل له‌گه‌ڵ زه‌وی یه‌کسان بکه‌ن، سنوره‌کانی تورکیا و عێراق دابخه‌ن و ڕێگه‌ نه‌ده‌ن ته‌نانه‌ت چۆله‌که‌یش سنوور ده‌رباز بکات.

هیچکه‌س نییه‌ ده‌نگ به‌رز بکاته‌وه‌ و بڵێ: په‌که‌که‌ به‌ جموجوڵی سه‌ربازی، به‌ بۆردومانکردنی باکووری عێراق و له‌شکرکێشی کۆتایی پێ نایه‌ت.

ڕای گشتی تورک پێی وایه‌ ئه‌گه‌ر لێژنه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رانی ئه‌و ڕێکخستنه‌ ببرێنه‌ سوید یان وڵاتێکی دیکه‌ و بخرێنه‌ ژێر چاودێرییه‌وه‌، هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ سوریا و به‌غدا بکرێ و سازش له‌گه‌ڵ ئێران ئه‌نجام بدرێ، کۆتایی به‌ هه‌موو شتێک دێ.

که‌سێ نییه‌، بڵێ: نه‌خێر، ئه‌مه‌ش به‌س نییه‌.

تکایه‌ با ئیتر ڕاستیه‌کان ببینین و دانیان پێدا بنێین.

ده‌توانین بڵێین ئیدی په‌که‌که‌ ڕێکخراوێکه‌، سه‌رچاوه‌ مادییه‌کانی باش له‌ گه‌ڕ دان، له‌ ئه‌وروپا زۆر به‌ چاکی خۆی ڕێکخستووه‌، هێدی هێدی له‌ تیرۆر! دوور ده‌که‌وێته‌وه‌ و خۆی بۆ سیاسه‌ت ئاماده‌ ده‌کا، له‌م نێوانه‌دا له‌ به‌ر چه‌ند هۆکاری تاکتیکی ناوه‌ ناوه‌ تیرۆر به‌کار دێنێ، بۆته‌ کۆمپانیا یاخود دامه‌زراوه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی و ته‌نانه‌ت بۆته‌ حزبێکی سیاسی نێونه‌ته‌وه‌یی.

نابێ په‌که‌که‌ بچووک بکرێته‌وه‌.

له‌زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری وڵاتانی ئه‌وروپا، نوێنه‌رایه‌تی هه‌یه‌. میدیایه‌کی تا بڵێی چالاکی هه‌یه‌، گرنگی به‌ هه‌موو شتێک ده‌دات، به‌ میلیۆنان لایه‌نگری هه‌یه‌ که‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک واز له‌ پشتیوانی کردنی ناهێنن.

په‌که‌که‌، له‌ماوه‌یه‌کی کورتخایه‌ن و له‌ڕێگه‌ی سه‌ربازییه‌وه‌ پاکتاو ناکرێ.

له‌به‌رامبه‌ردا، ده‌کرێ بچووک بکرێته‌وه‌، چه‌کی له‌ده‌ست ده‌ربهێنرێ، به‌شێکی هه‌ره‌ گرنگ له‌ کادیره‌کانی بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ماڵ و حاڵی خۆیان و ژیانی ئاسایی ده‌ست پێ بکه‌نه‌وه‌.

له‌پێناو ئه‌مه‌شدا ده‌بێ مه‌رجێکی سه‌ره‌کی و گرنگ له‌به‌رچاو بگیرێ...

بۆ ئه‌وه‌ی شته‌کان به‌ هه‌ڵه‌ فام نه‌کرێ، دووپاتی ده‌که‌مه‌وه‌....

ئه‌و ڕێکخراوانه‌ی هاوشێوه‌ی په‌که‌که‌ن، هیچکات له‌ ڕه‌گه‌وه‌ ده‌رناهێنرێن.

لاواز ده‌کرێن، ژماره‌یان که‌م ده‌کرێته‌وه‌، چه‌کیان له‌ده‌ست ده‌رده‌هێنرێ و له‌ توندوتیژی دوور ده‌کرێنه‌وه‌.

پێویسته‌ ئیتر ئه‌مه‌ بزانین که‌ به‌ گرتنه‌ به‌ری ڕێوشوێنی سه‌ربازی زیاتر و کوشتنی زیاتر ئه‌ندامانی په‌که‌که‌، ناتوانین پاشه‌کشه‌ به‌و ڕێکخراوه‌ بکه‌ین.

شاڕه‌گی مانه‌وه‌ی په‌که‌که‌، په‌یوه‌ندی به‌و خه‌ڵکه‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ له‌ ناوچه‌که‌ پشتگیری لێده‌که‌ن.

گرێ پووچکه‌، ئه‌و گه‌نجانه‌ن که‌ به‌رده‌وام ڕوو له‌چیاکان ده‌که‌ن، ئه‌و هه‌زاران مرۆڤانه‌ن که‌ چاوه‌ڕێی ئاماژه‌یه‌کن بۆ ئه‌وه‌ی بڕژێنه‌ کۆڵانه‌کانه‌وه‌. که‌ی ئه‌و شاڕه‌گه‌ بڕدرا، گرێکه‌ش ده‌کرێته‌وه‌.

ڕێگه‌ی ئه‌مه‌ش، به‌رزکردنه‌وه‌ی هه‌نگاوی بوێرانه‌یه‌ له‌ چاره‌سه‌رکردنی پرسی کورددا.

ده‌وڵه‌تی کۆماری تورکیا، به‌گشتی گرنگی به‌ تێکۆشان دژی تیرۆر داوه‌. به‌رده‌وام له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و لۆژیکه‌دا جوڵاوه‌ته‌وه‌ که‌ “با په‌که‌که‌ له‌ناو ببرێ، ئینجا سه‌باره‌ت به‌ چاره‌سه‌رکردنی پرسی کورد هه‌نگاو ده‌نێین. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ملکه‌چ ده‌بین.' جگه‌ له‌مه‌، تێکۆشانی چه‌کداری، زۆر ئاسانتره‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌ت. چونکه‌ ده‌نگه‌کان له‌ده‌ست نادا، به‌پێچه‌وانه‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕۆحی نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستی گه‌ش ده‌کا، جه‌ماوه‌ری ده‌بێ. شێوازێکه‌ له‌ تێکۆشان که‌ تیایدا ڕیسک که‌مه‌.

به‌ڵام ئه‌وه‌ش ده‌رکه‌وتۆته‌ مه‌یدان که‌ ئه‌م شێوازه‌ ئه‌نجامی چاوه‌ڕوانکراوی نابێت.

ئێستا کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ ئیتر ڕێبازی ئه‌سته‌م تر و سیاسیانه‌ بگیرێته‌ به‌ر، ئه‌و ڕێبازانه‌ی لایه‌نی ڕیسک تێیاندا زۆرتره‌، ته‌نیا لایه‌نی ئه‌منی نه‌گرینه‌ به‌رچاو و ده‌بێ هه‌نگاوی بوێرانه‌ له‌مه‌ڕ چاره‌سه‌رکردنی پرسی کورد به‌رز بکرێنه‌وه‌.

کاتی ئه‌وه‌ هاتوه‌ ژیانی ئه‌و مرۆڤانه‌ بگۆڕدرێ که‌ پشتیوانی له‌ په‌که‌که‌ ده‌که‌ن.

کاتی ئه‌وه‌ هاتوه‌ که‌شوهه‌وایه‌ک بخوڵقێ بۆ ئه‌وه‌ی گه‌نجه‌کان ڕوو له‌ چیا نه‌که‌ن و له‌بری ئه‌مه‌ له‌ ماڵه‌وه‌ بمێننه‌وه‌ و بخوێنن و بچنه‌ سه‌ر ئیش و نیشان بدرێ که‌ ئه‌مه‌ باشتره‌.

کاتی ئه‌وه‌ هاتوه‌ پێشوازی له‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌و میلیۆن مرۆڤانه‌ بکرێ که‌ پشتگیری له‌ په‌که‌که‌ ده‌که‌ن و هێنده‌ی تورکه‌کان، هه‌ست به‌وه‌ بکه‌ن که‌ ئه‌وانیش له‌ ڕیزی خاوه‌نانی ئه‌م وڵاته‌ دان.

کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ سه‌رجه‌م ده‌رگاکانی سیاسه‌ت له‌ سه‌ر هاووڵاتیانی به‌ڕه‌گه‌ز کوردمان بکرێنه‌وه‌، وه‌ک مرۆڤ حسابیان بۆ بکرێ و به‌ به‌رده‌نگ وه‌ربگیرێن.

کاتی ئه‌وه‌یه‌ چاوپۆشی نه‌که‌ین له‌ کاریگه‌ریی ئۆجه‌لان.

پرسی کوردیش، له‌ماوه‌یه‌کی که‌مدا چاره‌سه‌ر نابێ.

مه‌حاڵیشه‌ پشێوازی له‌سه‌رجه‌م داخوازییه‌کان بکرێ.

به‌ڵام، هه‌نگاوی وا ده‌نرێن که‌ هاووڵاتیانی به‌ڕه‌گه‌ز کوردمان، به‌و قه‌ناعه‌ته‌ ده‌گه‌ن هه‌ندێک گۆڕانکاری ده‌ستیان پێکردوه‌ و ئیتر تیرۆری په‌که‌که‌ پێویست ناکات.

توانه‌وه‌ی په‌که‌که‌ ته‌نیا به‌و شێوه‌یه‌ ده‌لوێ.

دیاره‌ ئه‌گه‌ر هه‌ست به‌و گۆڕانکارییانه‌ بکه‌ن، چه‌که‌کان وازیان لێ ده‌هێنرێ و له‌بری تیرۆر، ده‌ست به‌ سیاسه‌ت ده‌کرێ.

ئه‌مه‌یه‌ ڕێگه‌ چاره‌.

ئیتر کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ واز له‌ خاپاندنی خۆمان بێنین.

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی 'پۆستا'

لە سەر پیتی /î/ ناسنامە بە مناڵێکی کورد نادرێ

سیتاڤ و ورچەکەی

بنەماڵەیەکی کوردی دانیشتووی زوریخ، ویستوویانە لەگەڵ مناڵێکی تازە لەدایکبوو بگەڕێنەوە بۆ تورکیا، بەڵام باڵوێزخانەی تورکیا ئامادە نەبووە پێناس و بەڵگەی سەفەر بە مناڵەکەیان بدات. هۆکارەکەشی بوونی چوکڵەیەک لە سەر پیتێکی ناوەکەی بووە.

ئەمڕۆ پێنجشەممە (١٧ی ئۆکتۆبر)، میدیاکانی سوییس بە سەرسوڕمانەوە ئەو هەواڵەیان گواستەوە و ئاماژەیان بەوە کردووە نەدانی پێناس بۆ مناڵەکە لە کاتێکدایە کە حکومەتی تورکیا چەند هەفتە لەوە پێش ڕایگەیاندبوو کە قەدەغەی سەر پیتەکانی کوردی هەڵدەگرێ.

رۆژنامەی (Tages-Anzeiger) بڵاوی کردەوە: چەند هەفتە لەمەوبەر کوڕێک بە ناوی "Sîtav" (سێبەر و تاو) لە بنەماڵەیەکی کورد چاوی بە ژیان هەڵێناوە. دایک و باوکی ویستویانە بیبەنەوە بۆ تورکیا و نیشانی کەس و کاری خۆیانی بدەن، بەڵام کاربەدەستە دیپلۆماسییەکانی تورک پاسپۆرتیان بەو مناڵە ساوایە نەداوە. تەنیا بە هۆی ئەوەی پیتی "î" لە ناوەکەیدا بەکار هاتووە.

باڵوێزخانەی تورکیا بە دایک و بابی سیتاڤی ڕاگەیاندوە "بە پێی یاسا ئێوە دەبێ ناوێکی تورکی لە مناڵەکەتان بنێن، نەک ناوێکی کوردی."

رۆژنامەی ئاماژەپێکراو دەنووسێ: پیتەکانی و، خ، ق لە یاسای تورکیادا ڕێگە پێنەدراون، هەروەها هەندێک هێمای تایبەت کە لە ئەلفوبێی فەڕەنسییەوە وەرگیراون و لە ڕێنووسی کوردیدا بەکار دێن.

دایکی ئەو مناڵە دەڵێ ناوی کوڕەکەیان بە کوردی بەمجۆرە دەنووسرێ و ئەگەر بێت و بە تورکی و بێ شەپقە بنووسرێ، ئەوا ماناکەی لە دەست دەدا. بەڵام کاربەدەستانی باڵوێزخانەی تورکیا بەمە قایل نەبوون و گوتویانە "ئێوە دەبێ ناوێکی تورکی لە سەر مناڵەکەتان بنێن. ئەلفوبێی کوردی قەدەغەیە. ئەگەر ڕێز لە یاسا نەگرن، پاسپۆرتتان پێ نادرێ."

دایک و بابی مناڵەکە کە لە ناوچەیەکی نزیک زوریخ دەژین، ڕازی نەبوون ناوی کۆرپەکەیان بگۆڕن و تەنانەت هەوڵیان داوە پەیوەندی بە وەزیری کاروباری دەرەوەی تورکیا لە ئەنقەرە بگرن، بەڵام هەوڵەکانیان بێ ئاکام ماوەتەوە.

باڵوێزی تورکیا لە زوریخ بەو ڕۆژنامە ئاڵمانی زمانەی چاپی سوییسی گوتوە لە تورکیدا پیتی "î" بوونی نییە، تەنیا "â" و "û" هەن کە ئەوانیش لە عەرەبی و فارسی وەرگیراون. هەروەها گوتویەتی "ئێستا ناوی ئەو مناڵە ناکرێ بەو شێوەیە بێ کە دایک و باوکی دەیانەوێ. ئێمە لەو ڕوەوە هیچمان لەدەست نایە. لە باشترین حاڵەتدا دەکرێ مەسەلەکە بدرێ بە دادگا."

نیگەرانی دایک و باوکی سیتاڤ هەر بەوە کۆتایی نایە. مەسەلە تەنیا سەفەری تورکیا نییە. بۆ ئەوەی وەزارەتی کۆچبەرانی سوییس مافی نیشتەجێ بوون بدا بە مناڵەکەیان، پێویستیان بە پاسپۆرتی خۆیانە. شتێک کە ئێستا نیانە و بە بۆچوونی باوکی سیتاڤ ئەمەش هەڵاواردنێکی تری تورکیایە دژ بە کوردەکان. ئەو ئێستا بە نیازە پارێزەرێک بگرێ.

شایانی باسە کۆتایی مانگی سێپتامبری ڕابردوو، سەرۆک وەزیری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان بە ڕاگەیاندنی "پاکەتی دیموکراسی"، مزگێنی هەندێک ڕیفۆرمی سیاسی دابوو. بەم پێیە، کەمینەکانی تورکیا، بە کوردیشەوە، مافی زیاتریان دەبێ و دەتوانن بە زمانی خۆیان بنووسن و بخوێننەوە. ئەردۆغان گوتبووی لە ناوچە کوردنشینەکاندا دەکرێ ناوی کوردی بەکار بهێنرێن و زمانی کوردی لە قوتابخانە تایبەتەکاندا بخوێنرێ.

ئەردۆغان ئەوەشی ڕاگەیاندبوو کە یاسای ساڵی ١٩٢٨ سەبارەت بە قەدەغەکردنی پیتەکانی ق، و و خ هەڵدەوەشێتەوە و کوردەکان دەتوانن بەکارێ بێنن. کۆمەڵگەی کورد لە تورکیا پێی وایە ئەو هەنگاوانەی ئەردۆغان بەس نین و دەیانەوێ زمانی کوردی لە سەرجەم خوێندگاکان بخوێنرێ. ئەوان هەروەها دەیانەوێ دەوڵەتی تورکیا دان بە پێناس و سەرجەم مافەکانیان دابنێ.

۱۳۹۲/۰۶/۲۱

کوردەکان، سووریا و تورکیا لە وتوێژێکدا لەگەڵ عەبباس وەلی



ئەجە کۆچاک - بیانەت
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی


لەگەڵ پڕۆفیسۆر دکتۆر عەبباس وەلی، مامۆستا لە بەشی سۆسیۆلۆژی زانکۆی بۆغازیچی، سەبارەت بە پرسی سووریا کە لە ڕۆژەڤی سیاسەتی دونیا دایە، قسەمان کرد. دکتۆر وەلی ئاماژەی بە گەلێک بابەتی وەک ڕەوشی ڕۆژئاوا، بڕیاری دواخستنی دەستێوەردانی سەربازیی ئۆباما و بەکارهێنانی چەکی کیمایی لە لایەن سووریاوە دا و پێی وایە تورکیا لە سیاسەتی دەرەکیدا لە مەڕ سووریا سەرکەوتوو نەبووە.
عەبباس وەلی پێی وایە پێشگرتن لە دەستێوەردانێکی سەربازی هەمەلایەنە، پەیوەندیی بە دانوستانی کاریگەر لەگەڵ ڕووسیا و ئێرانەوە هەیە. ئەگەر هەموو لایەنەکان لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەکانیان و بەر لە بڕیاری یەکلایی کۆنگرەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بگەنە ئەنجامێک، ئەوا دەستێوەردانی سەربازی برەوی نامێنێ و کێشەکە چارەسەر دەبێ.

کام بەشی کێشەکانی سووریا لە بەر چاوی میدیای نێونەتەوەیی یاخود میدیای تورک ونە؟ دەبێ چ شتێک سەبارەت بە سووریا بزانین کە لە میدیادا ڕەنگ ناداتەوە و نابینرێ؟

چەند هەفتە لەمەوپێش لە لەندەن بووم و بە سەرنجێکی زیاترەوە ئەو سەرچاوانەم شۆپاند کە دەتوانین وەک میدیای نێونەتەوەیی باسیان لێوە بکەین. خاڵی هەرە سەرنج ڕاکێش بەلامەوە ئەوە بوو کە گرنگییەکی کەم بە کێشەی کورد لە سووریا دەدەن. کێشەی سووریا لە لایەن میدیای نێونەتەوەییەوە، وەک ململانێی نێوان هێزەکانی ئۆپۆزۆسیۆن و حکومەتی ئەسەد، سەیر کراوە. لە کاتێکدا ئۆپۆزۆسیۆن لە نێو خۆیدا، هەڵگری ناکۆکیی گەورەی سیاسی و ئایدیۆلۆژییە.
سەبارەت بە ویست و ڕێبازە گشتییەکانیش جیاوازی هەیە. هیچ مشتومڕێک لە سەر وردەکارییەکانی پەیوەندیی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ناوچە کوردییەکان لە ئارادا نییە. تەنانەت دوابەدوای یەکەمین شەپۆلی توندوتیژییەکانی [بەرەی] نوسرە دژ بە گەلی کورد، سەیری هەندێک ڕۆژنامەی وەک "گاردیەن"م کرد و ئەم ڕووداوە، ڕەنگدانەوەیەکی کەمی هەبوو. هەڵاواردنی ئەتنیکی لە سووریا پشتگوێ دەخرێ؛ تەنیا داخوازی و کردەوەی سەلەفەییەکان، ئیخەوان موسلیمن و سوپای ئازادی سووریا سەرنج ڕادەکێشن. ئەوەندەی تا ئێستا سەرنجم دابێ کوردەکان لە بازنە دانین.
ئەگەر ئاوڕ لە میدیای تورکیش بدەینەوە، مخابن دەبینین کە لە ڕوانگەی دەوڵەتەوە، کێشەی کورد لە سووریا شی دەکاتەوە. سنوورەکان و پارامێتری کێشەی کورد لە سووریا، بە گوێرەی کێشەی کورد لە تورکیا وێنا دەکا. پێموایە ئەوە درێژەی ئەو سیاسەتەیە کە حکومەتی تورکیا بەم دواییانە گرتویەتیە بەر.
ئەگەڕ بڕواننە هەژدە مانگی دوایی، دەبینن سیاسەتی حکومەتی تورکیا، نەخاسمە لە کۆبوونەوەی جۆراوجۆر لەگەڵ لایەنە جیاوازەکانی ئۆپۆزۆسیۆنی سووریا بە سەرکردایەتی ئەحمەد داودئۆغڵو، پشتی بە دەرهاویشتنی ئۆپۆزۆسیۆنی کورد یاخود ماڕژیناڵیزە کردنی بەستووە. هەوڵێک هەبووە بۆ پێشگرتن لە دەستەبەرکردنی ستراتژی یاخود جێبەجێکردنی خۆسەریی لە لایەن کوردەکانەوە. ئەمە سیاسەتی دەوڵەتی تورکیا بووە و پێموایە قازانجێکی ئەوتۆی نەبووە. تەنانەت بەم هۆیەش، پارتی یەکێتی دیموکراتیک (پەیەدە)، ڕێگەی خۆی گرتە بەر و لە هەوڵدان بۆ ئاواکردنی ناوچەیەکی بەرینی مانۆڕدان سەرکەوتنی بەدەست هێنا. کاتێک حکومەتی تورکیا هەستی بەوە کرد سیاسەتەکانی دەرئەنجامی بەراوەژووی هەیە، سەرۆکی پەیەدە ساڵح موسلمیان بە مەبەستی دانوستان بۆ تورکیا بانگهێشت کرد، بەڵام بە ڕای من، ئێستا ساڵح موسلیم لە چاو هەژدە مانگ لەوە پێش لە دۆخێکی زۆر بەهێزتر دایە.
سەرباری ئەزموونی سیاسیی بەرفراونی حکومەتی تورکیا لە مەڕ پەیوەندی لەگەڵ کوردستانی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان و داواکارییەکانی حکومەتی هەرێم، سیاسەتەکانی دەوڵەت سەبارەت بە دانوستانی نێوان کوردستانی عێراق و تورکیا، بەردەوام لە چوارچێوەی پەیوەندیی دەوڵەت لەگەڵ پەکەکەدا پێشکەوتوون. ئەم هەڵەیە لە سووریاش ڕووی دایەوە و پێموایە ئەحمەد داودئۆغڵو هەستی بەوە کرد کە هەڵەیەکی گەورەیە. وەک دەرئەنجام ئێستا حکومەت تاسەباری مەسەلەی دەستێوەردانی سەربازییە. دەتوانم بڵێم میدیای تورکیش تا ئێستە، لەسەر ئەم ڕێبازە هەواڵی داڕشتووە. زۆر لە سەر پەیوەندیی نێوان پەیەدە و پەکەکە ڕۆیشتن. لە پاڵ ئەمەدا، بایەخێکی کەمیان بە پێکهاتەکانی ئۆپۆزۆسیۆنی عەڕەبی دژ بە سووریا دا. بۆی هەیە ئیخەوان ئەلموسلمین ڕۆڵێکی بەرچاوی لە پێشبینییە سیاسییەکانی تورک و ڕوانگەیان بۆ سووریا هەبووبێ و لەم ڕوەوە کاریگەریی دانابێ. میدیا گرنگی بە چی دابێ یان هەوڵی پەراوێزخستن و مارژیناڵ کردنی هەر شتێکی دابێ، پەیوەندیەکی چڕی بەو داهاتووەوە هەبوو کە بۆ سووریا وێنا کرابوو. بە ڕای من ئیتر ئەو وێناکردنە دەبێ بگۆڕدرێ، بگرە لەوانەیە گۆڕدرابێ. هێز و ڕەوشی نوێ دێنە ئاراوە کە بمانەوێ و نەمانەوێ سەرنجمان ڕادەکێشن.
وەک دوا خاڵ پێویستە ئەوەش بڵێم کە بە ئیرادەی دەوڵەت، تا ئێستا کێشەی سووریا، بەردەوام بە پرسگەلی مرۆڤدۆستانە بەستراوەتەوە و نیشان دراوە. ئەگەر لە پشت ئەم کێشەیە، بە پەیوەندیی هێزە سیاسیەکانیشەوە، گفتوگۆی ژیرانە، هاوسەنگ و پێواندار بەڕێوە چووبان، هەرگیز کوڕەو و قەتڵوعامی هۆڤانە نەدەبوونە سەرباسی میدیاکان. 

لە وەڵامەکەتاندا باسی ئەوەتان کرد کە کێشەی کورد لە بەر چاو نەگیراوە. ئەم پرسیارەم لەم چوارچێوەیەدا، پەیوەندی بە کوردستانی سووریا واتە ڕۆژئاواوە هەیە. لە سەرچاوەکانی میدیای ئاڵتەرناتیڤی تورکیا، هەواڵی ئەنجامدانی قەتڵوعامی سامناک لە ڕۆژئاوا بڵاو بۆوە. ڕۆژئاوا چۆن هاتە ئەو قۆناغەی ئێستا؟ بایەخی مێژوویی ڕۆژئاوا لە چوارچێوەی سووریادا بە چ شێوەیەکە و چۆن دەڕواننە پەیوەندی ڕۆژئاوا لەگەڵ ناوچەکانی تری سووریا؟ لە هەمووی گرنگتر، چۆن ئایندەیەک بۆ ڕۆژئاوا دێننە بەرچاو؟ ئاخۆ هەلومەرجی ئێستا ئیزن دەدا ڕۆژئاوا ببێتە دەوڵەتێکی سەربەخۆ، چۆن ستاتوسێکی دەبێ و چارەنووسی ڕۆژئاوا، چ کاریگەرییەکی لە سەر دانیشتوانی کوردی تورکیا دەبێ؟

ئەگەر بمانەوێ بە زمانێکی سیاسی بدوێین، بە ڕای من ڕۆژئاوا شانسی دەستەبەرکردنی قەوارەیەکی سەربەخۆ و دەسەڵاتداری نییە. ئەو شانسەی نییە و هەروەها بە ڕای من مەبەستیشی ئەوە نییە ئەو ڕێگەیە بگرێتە بەر؛ ئەگەر سەیری سیاسەت و ئایدیۆلۆژیای کۆنگرەی نەتەوەیی کورد بکەین کە پەیەدەش پارچەیەکە لەو، دەبینین باسێک لە چوارچێوەی سەربەخۆییدا نەهاتۆتە ئاراوە. بەڵام ئەگەرێکی زۆر بە هێزە لە ڕۆژئاواش ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی وەک کوردستانی عێراق دابمەزرێ.
فاکتۆرگەلی سیاسیی گرنگ هەن کە پێویستە لە بەر چاو بگیرێن. یەکێک لەوانە ئەوەیە کە لە ئەنجامی قەیرانی سووریادا، ڕژێمی ئەسەد چی بە سەر دێ و ئەم ئەنجامانە بە گشتی بۆ سووریا چ واتایەکی دەبێ؟ ئاخۆ سووریا بە سەر ناوچەی جیا جیادا دابەش دەبێ؟ ئەگەر هێزەکانی حزبوڵڵا، ئێران، برایانی موسڵمان و سعودیە ناوچەی گرێدراوی خۆیان ڕابگەیەنن، لەوانەیە کوردیش شنەی ئەم ئاڵوگۆڕانەی بەر کەوێ.
ئەگەر بڕوانینە ئەو کێشانەی لە چاوەڕوانی پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی کورد لە ناوچەکە دان، دەبینین گرنگترینیان دەوڵەتی تورکە کە بە سوپایەکی گەورەوە لە سەر سنوور چاوەڕێ دەکا و بیر لە ڕووداوەکانی مارسی ٢٠٠٣ی عێراق دەکاتەوە. ئەگەر بێت و ڕەوشێکی هاوشێوە بێتە ئاراوە، تورکیا نایەوێ هەڵەی دەستێوەرنەدانی ئەودیو سنوور دووبارە بکاتەوە. پێموایە هەڵەی ٢٠٠٣ زۆر قورس لە سەریان کەوت. هەرچەند بڕیارێک بە دڵی چالاکانی دژی شەڕ و مرۆڤە ئاشتیخوازەکانیش بووبێ، بەڵام لە ڕوانگەی واقعی سیاسییەوە بە زیانی تورکیا تەواو بوو و نایەوێ ئەمە دووپات بێتەوە.
ئەگەر تورکیا بکەوێتە سووریاوە، یەکێک لە ئامانجە گرنگەکانی، ئاستەنگ نانەوە بۆ دامەزراندنی ناوچەیەکی خۆسەر لە ڕۆژئاوا دەبێ. هەڵبەت دیارە تورکیا لە پێناو نەهێشتنی ئەم ئەگەرە، ڕێگەی جۆراوجۆر تاقی دەکاتەوە. تورکیا لەگەڵ بەڕیوەبەرایەتی هەرێمی کوردستان ڕێککەوتنی هەیە و لە هەمووی گرنگتر، تورکیا، هەرێمی کوردستان لە سووریا وەک هێزی وەکیل بەکار دێنێ. بە بۆچوونی من، بەکارهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک هێزی وەکیل، بەر لە دەستێوەردانێکی سەربازی، مەیدان بۆ چالاکیی سیاسی خۆش دەکا و لەو مەیدانەدا پەیەدە و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەونە ململانێیەوە. تاکوو ئێستا پەیەدە زاڵە و ڕێگەی بە حکومەتی هەرێمی کوردستان نەداوە ببێتە هێزێکی ململانێ.
لەم ڕووەوە، ئیتر زۆر شت پەیوەندیی بە وێناکردن و نەکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە هەیە وەک هێزی وەکیل. لە مەڕ ناوچەی کورد لە سووریا، فاکتۆرێکی سیاسی تر دێتە گۆڕێ کە کارتێکەری گرنگی دەبێ. پێشهاتی نوێ کە لە سیاسەتی کوردیدا زۆریش شاراوە نییە و تا دێ بەرچاوتر دەبێ، ململانێی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و پەکەکەیە. ئەم ململانێیە، ئەنجامی زۆر گرنگی بۆ ناوچەکە دەبێ. ئێستا تورکیا هەموو شتێک لەپێناو پاوانخوازی خۆیدا بەکار دێنێ، حکومەتی هەرێمی کوردستانیش بۆیە وەک هێزی وەکیل بە کار دێنێ تاکوو پێش بەوە بگرێ پەیەدە بەڕێوەبەرایەتی هەموو ناوچەکە بگرێتە دەست و هەروەها لە داهاتووی سووریادا باندۆڕی هەبێ.
کێشەکە لایەنێکی ئابووریشی هەیە. ئەگەر لە کێشەی نێوان [بەرەی] نوسرا و پەیەدە ورد بینەوە، دەبینین کە ئەم کێشەیە لە سەر کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە نەوتییەکان چڕ بۆتەوە. پەیەدە بە شێوەیەکی جدیتر هەوڵی دەست بە سەر داگرتن و بەڕێوەبردنی کانە نەوتییەکان دەدا؛ ئەگەر ئەمە بێتە دێ، بۆ ستراتژییەکانی لایەنی تورک دەبێتە مۆتەکە. ئەو ناوچانەی چاوگەی ئابووری پێویستیان بۆ دامەزراندنی خۆسەری هەبێ، دەبنە خاوەنی پۆزۆسیۆنێکی زۆر پتەو. ئەگەر هێزی پێویستی ئابووریت نەبێ، ئەوا وابەستەی لایەنەکانی دەوروبەر دەبی. پێموایە پەیەدە تا ئێستا ئەگەر هەموو ئەو مەیدانانەشی نەگرتبێتە دەست، توانیویەتی بەشێکی زۆریان بخاتە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیەوە.
ئەگەر جەنگ دەست پێ بکا و ئەمریکییەکان، نموونەی باڵکان دووبارە بکەنەوە و بە مەبەستی لاوازکردن ئەسەد 'بکوتن'، ئەوا هێزی سەربازی ئەسەد زەبری وێ دەکەوێ و بۆی هەیە ڕژێم بڕووخێ. لەم دۆخەدا، پەیەدە هێزەکانی خورت تر و سەقامگیرتر دەکا. حکومەتی ئاکەپە لە بەر ئەم هۆکارە مەیلێکی زۆری بۆ دەستێوەردانی سەربازی هەیە.
لەم ڕوانگەوە، لەوانەیە زۆربەی قسەکانم سپۆکۆلاتیڤ بن، چونکە تا ئەم ساتەش نازانین ستراتژییە سیاسی و سەربازییەکانی ئەمریکا بە چ شێوەیەک دەبێ.

کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، عێراقی داگیر کرد، پەکەکە زۆر قازانجی لەم داگیرکردنە بینی. چونکە وەک دەڵێن لە ژێر سایەی داگیرکردنی عێراقدا، لە سەر سنووری تورکیا - عێراق، ئاسانتر دەستی بە چەک و هێزی مرۆیی و ئاڵوگۆڕپێکردنیان ڕاگەیشت. ئەوەندەی من تێگەیشتنم، ئەگەر دەستێوەردانی سەربازی لە سووریا بکرێ، پێتان وایە بە هۆی ڕۆژئاواوە هەمان ئاکام دێنە دی. ئایسەل توغڵوک، هاوسەرۆکی کۆنگرەی جڤاکی دیموکراتیک و نوێنەر پەرلەمانی وان-یش، لە وتاری ڕۆژی یەکی سێپتامبریدا، ئاماژەی بەوە کرد سەرۆک وەزیر ئەردۆغان دەیەوێ ڕۆژئاوا داگیر بکا و بەم هۆیە، پشتیوانیی لە دەستێوەردانی سەربازی ئەمریکا دەکا. ئێوە لەگەڵ ئەم نەرینەدا هاوڕان؟

مەسەلە هاوڕا بوون یان هاوڕا نەبوون نییە؛ بە بۆچوونی من، لە ڕوانگەی تورکیاوە ئەمە وەک ستراتژی زۆر ژیرانەیە. سیاسەتمەدار و ستراتژیستەکانی تورک ئەمە بە مەترسییەکی گەورە دەزانن. گومان لەوەدا نییە کە تورکیا دەیەوێ لەوێ کاریگەری هەبێ.

دەستێوەردانی سەربازی تورکیا لە سووریا، دەتوانێ چ بەرژەوەندی تری بۆ کێشەی کورد هەبێ؟

من پێموایە سیاسەتەکانی تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست - هەر بە تەنیا من وا ناڵێم، بەڵکوو ئەمە بۆچوونی ڕۆژنامەکانیشتانە - بە جۆرێک لە جۆرەکان زۆر ناسەرکەوتوو بووە. نموونەی ئەم سەرنەکەوتنەمان لە میسر و فەلەستین بینی. بینیمان دانوستانەکانی ئاشتی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل ڕادیکاڵ تر بوون و ڕووبەڕووی نسکۆیەکی مەزن بوونەوە. ئیسرائیلییەکان ناسازشکارانە هەڵسوکەوتیان کرد؛ حەماس و گرووپە ڕادیکاڵەکانی دی وە جموجوڵ کەوتن. لە هەلومەرجی ئێستادا، ئەم گرووپانە مەیلەو ئێرانن. یانی ڕووکردنی ئەم گرووپانە لە ئێران، دێتە ئەو واتایەی کە هیواکانی تورکیا لە مەڕ فەلەستین بە هەڵپەسێردراوی مانەوە. ئیسرائیل هیچ هاوکارییەکی نەکرد، بیناسازی لە فەلەستین ڕانەگرت و ئەمەش بوو بە کۆسپێکی گەورە لە بەردەم ئاشتی.
لە لایەکی دیکەوە، ئەگەر تەنانەت چاوپۆشی لە کێشەی کوردیش بکەین، تورکیا دەیەوێ لە سەر شێوازی حکومەتی داهاتووی سووریا خاوەن قسە بێ. پێشبینی کردنی ئەوەی تورکیا چی گەرەکە، زۆر ئەستەم نییە؛ ڕژێمێک کە بەشێک لە هێزە ئەمنییەکان و سوپا و برایانی موسڵمان بەڕێوەی بەرن و لەگەڵ عەرەبستانی سعوودیش پێک بێ بۆ ئەوەی عەلەوییەکانی سووریا مارژیناڵ بکا.
ئێستا فیکری هاوبەشی تورکیا و عەرەبستانی سعوودی ئەوەیە کە سوریا نەبێتە عێراقی دووهەم. فاکتۆرێکی تر کە تورکیا و عەرەبستانی سعودی لێک گرێداوە، ئەوەیە هەر دوو لا خوازیاری پێکهاتنن لە سەر ڕێککەوتنێک کە ڕۆڵی ئێران لە ناوچەکەدا لاواز و کەمڕەنگ بکاتەوە. تورکیا، عەرەبستانی سعوودی و ئۆردۆن، ئاواتەخوازی ئەوەن ئێران کاریگەریی کەم ببێتەوە. لە وەها ڕەوشێکدا، دیاردەی سووریا سەر لە نوێ شانسێکی تر بە وە گەڕ کەوتنەوەی سیاسەتەکانی تورکیا دەدا. ئەمڕۆکە بۆ وڵاتانی وەک تورکیا، عەرەبستانی سعوودی، میسر و ئۆردۆن هەلی بەرژوەندییەکی مەزن لە ئارا دایە بۆ ئەوەی لە سەر خاڵێکی دیاریکراو یەک بگرن. ئەم هەلومەرجە لەوانەیە سیاسەتە لاوازە دەرەکییەکانی تورکیا ببوژێنێتەوە.
پێموایە لە هیچ کەس شاراوە نییە کە لاساری تورکیا لە مەڕ پێشهاتەکانی میسر و داننەنان بە ئاکامەکانی ئەم پێشهاتانە، هەرچەند وەک هەڵوێستێکی ئەخلاقی جێگەی پەسند سەیر کرابێ، بە لە بەرچاوگرتنی ڕووداوەکانی ناوچەکە، سیاسەتێکی خراپ بوو. ئەوەندەی من بزانم ڕۆژنامەنووسە ناسراوەکانتان، پێشنیاریان بە حکومەتی تورک کرد سنوورێک بۆ شێوازی شەڕەنگێزانە و ڕەخنە قورسەکانی بەرامبەر بە سووپا دابنێ. بەمجۆرە ئەگەر تورکیا بە هەندێک لەو ئامانجانە بگا کە بۆ سووریا دایناون ئەگەرچی ئەوە شتێک نییە لە چاوتروکانێکدا بێتە دی، بە مەبەستی گۆڕینی هەڵوێستی سیاسی خۆی، هەلێکی لەباری ڕەخساندووە.
بە گشتی دەگوترێ سیاسەتی دەرەکی، بە شێوەیەک لە شێوەکان درێژەدەری ناوەڕۆک و چییەتی سیاسەتی نێوخۆییە، ئەمە تا ڕادەیەک ڕاستە. لە تورکیادا ئەمە دەبینین. بە ڕای من هۆکاری چەقبەستوویی و ناسەرکەوتوویی سیاسەتی دەرەکیی حکومەتی تورکیا لە ڕۆژی ئەمڕۆدا، ئۆپۆزۆسیۆنی لاوازی نێوخۆیە. ئۆپۆزۆسیۆنی نێو مەجلیس و سەرجەم پارتەکانی تری دەرەوەی ئاکەپە، بە شێوەیەکی باوەڕپێنەکراو بێ کاریگەر ماونەتەوە. حکومەتیان بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی بانگهێشت نەکرد، گوشاریان بۆ نەهێنا، لە سیاسەتەکانیاندا نەیانتوانی سەر لە نوێ هاوسەنگی و پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوخۆی وڵات دابڕێژنەوە. لە پێڤاژۆی سیاسی - دیموکراتیکدا، ئۆپۆزۆسیۆنی لاواز بۆ سیاسەتی دەرەکی باش نییە.

ئەگەر ڕژێمی ئەسەد بڕووخێ، جا چ بە دەستێوەردانی سەربازی بێ یان بە شێوەی تر، لە سووریا شاهیدی چۆن ڕژێمێک دەبین؟ چۆن کەشوهەوایەکی سیاسی دەبێ؟ ئاخۆ سووریا وەکوو میسر لە ناو ناسەقامگیرییەکی سیاسیدا دەچەقێ؟

بێگومان دواخستنی بڕیاری دەستێوەردانی سیاسیی لە لایەن ئۆباما و چاوەڕێکردنی بڕیاری کۆنگرە، بۆ سیاسەتی نێوخۆیی ئەمریکاش گرنگ بوو، بەڵام شکی تێدا نییە کە هۆکارگەلی تریش هەن.
پێموایە ئەم بڕیارەی ئۆباما دەرفەتێکی زەمەنی بۆ دانوستانی هەستیاریی نێوان حکومەتەکان و ئەو هێزانەی نەیار ڕەخساند کە سەبارەت بە داهاتووی سووریا قسەیان پێیە. پێش بینی دەکەم ئێستا وتوێژی گرنگ لەگەڵ ئێران ئەنجام دەدرێن. لەوانەیە فەڕەنسییەکان لایەنێک و هەندێک دامودەزگای یەکێتی ئەوروپا لایەنی تر بن. گومان لەوەدا نییە کە ئەمریکییەکان لایەنێکی ئەم مەسەلەیەن. بیرۆکەی سەرەکی ئەوەیە بەر لە هەر چەشنە موداخلەیەکی سەربازی ڕووسەکان و ئێرانییەکان بەوە قایل بکرێن کە ئەسەد دەبێ بڕوا. ئامانجی ئەم دیپلۆماسییە شاراوەیە بێگومان هەر ئەمەیە. فەڕەنسییەکان زۆر ڕاشکاوانە باسی دەکەن، کەچی هەڵوێستی ئەمریکییەکان هەندێک جیاوازە. بەڵام ئاخۆ پێویست بە دەستێوەردان و زەبری سەربازی دەکا ئەگەر بێت و تەنانەت ئەسەدیش بڕوا؟ دواجار گۆیا دەزگای هەواڵگری ئاڵمانیا تۆمارێکی دەنگی باڵوێزێکی ئێرانی و ئەندامێکی حزبوڵڵای دەست کەوتووە. لەم گفتوگۆیەدا، باس لەوە دەکرێ کە ئەسەد ئەقڵی لە دەست داوە، بۆیە فەرمانی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی داوە و ئەم فەرمانە هەڵەیەکی گەورە بوو. ئەمڕۆ لە هەواڵەکاندا ئەوەم خوێندەوە. ئەگەر ئەمە ڕاست بێ و ئەگەر ڕەفسەنجانی یەکێک لە کارەکتەرە گرنگەکانی ڕژێمی ئێران ڕاشکاوانە باسی ئەوەی بکا ئەسەد چەکی کیمیایی بەکار هێناوە، ئەوا نیشان دەدا ئێران سەبارەت بە سووریا، تێڕوانینێکی یەکدەست و تایبەتی نییە.
کۆنگرەی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا ١٠-١١ی سێپتامبر گفتوگۆ لە سەر ئەم مژارە دەکا. تا ئەوکات هەفتەیەکمان لە بەر دەمە و بە پێی سیاسەت بێ، هەفتەیەک ماوەیەکی زۆرە. ئەگەر لە ماوەی ئەم هەفتەیەدا، ڕووسەکان و ئیرانییەکان لە چوارچێوەیەکی سیاسیدا قایل بکرێن، بۆی هەیە دەستێوەردانی سەربازی ئاڕاستەکەی بگۆڕدرێ و ئەم بژاردەیە وە لاوە بنرێ. لەوانەیە بێ بوونی ئەسەد، ڕژێمێکی ئەڵتەرناتیف بە بەڕێوەبەرایەتی ئەو بەشە لە سوپا و هێزە ئەمنییەکان دابمەزرێ کە 'پاکژ ماونەتەوە'.
هەڵبەت لەوانەیە ئەم ڕێگەچارەیە دوابەدوای دەستێوەردانی سەربازیش بێتە گۆڕێ. پێموایە سەرکەوتنی چالاکییە سیاسییەکانی حەماس، بەر لە بڕیاری کۆنگرە، دەتوانێ هۆکارێکی گرنگ بێ. لە داهاتوودا ڕوون دەبێتەوە. بە ڕای من تورکیا ئێستا نایەوێ وەها پێشهاتێک بێتە ئاراوە، چونکە تورکیا دەیەوێ دەستێوەردانێکی سەربازی بکرێ.

ئاماژەتان بە تۆمارێکی دەنگی کرد کە گۆیا گوتراوە ئەسەد ئەقڵی لە دەست داوە ئەگینا فەرمانی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی نەدەدا. دەمەوێ بیروبۆچوونی ئێوە سەبارەت بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی بزانم. ئاخۆ بڕواتان وایە ڕژێمی ئەسەد چەکی کۆمەڵکوژی کیمیایی دژ بە خەڵکی سڤیل بەکار هێنابێ؟ ئاخۆ کەشوهەوای سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێستای سووریا لە ڕەوشێکی وا دایە وەها بڕیارێک بدا؟

بڕوانن، بەکارهێنانی چەکە کیمیاییەکان بابەتێکە کە لە نێو کۆمەڵگەی نێونەتەوەییدا لە مێژە بە توندی شەرمەزار کراوە. بەکارهێنانی پێشێلکردنی یاسایە. بەکارهێنانی بەرچاوی ئەم چەکانە تەنانەت لە کاتی شەڕدا، ئەنجامی حیسابی هەڵەی جددیە. لەگەڵ ئەمەشدا، بۆی هەیە سیاسەتمەدارن لە هەلومەرجی سامناکدا بڕیارگەلی سامناک بدەن.
سەبارەت بە بەکارهێنانی چەکی کێمیایی، نموونەی هەرە بەرچاو عێراقە. بۆ یەکەمجار هاوکات لەگەڵ پێشڤەچوونی سوپای ئێران و پاشەکشەی سوپای عێراق بۆ ناو سنووری عێراق، ئەم چەکەی دژ بە سوپای ئیران بەکار هێنا. من پێموایە ڕۆژئاوا دەیزانی حکومەتی سەددام لە هەندێک ناوچەی دیاریکراو، چەکی کیمیایی بەکار هێناوە، بەڵام پشتگوێیان دەخست. ئەمجارەیان دۆخەکە زۆر جیاوازە؛ گەڕەکێک لە گەڕەکەکانی شام لەگەڵ مەیدانی جەنگی خاکی ئێران یان عێراق جیاوازی هەیە.
من لەو ڕوانگەوە سەیری ئەم بابەتە ناکەم کە "ئەسەد دەتوانێ یاخود ناتوانێ ئەم کارە بکا". سەیری لایەنی مرۆیی ئەسەدیش ناکەم. بەڵکو وەک ڕووخسارێکی سیاسی لێی دەڕوانم کە بە شێوەیەکی زۆر جدی تەنگاو بووە و بۆ ڕزگارکردنی ڕژێمی ئەسەد پێداگرە و بۆ ئەم مەبەستە، تاقیکردنەوەی هەموو ڕێگایەک ڕەوایە. بە بۆچوونی من، چەکی کیمیاییش دەکرێ یەکێک لەم ڕێگایانە بووبێ.
من ناڵێم حەتمەن وایە، بێگومان بەڵگەی سەلمێنراوم نییە. وەک بەڵگە تەنیا دەتوانم متمانە بەو نووسراوانە بکەم کە لە میدیاکاندا دەیانخوێنمەوە. پسپۆڕە ئاڵمانییەکان دەڵێن ئۆپۆزۆسیۆنی سووریا، تەکنیکی پێویستیان بۆ بەکارهێنانی چەکی کیمیایی نییە، ئەمە شتێکە دەکرێ لەبەر چاو بگیردرێ. فەڕەنسییەکانیش دەڵێن بەڵگەی سەلمێنراویان لە بەر دەست دایە کە ئەسەد چەکی کیمیایی بەکار هێناوە.
بۆ یەکەمجار دەبینین لە ئێرانیش جیاوازی بیروڕا هەیە. سەرۆککۆماری تازە هەڵبژێردراوی ئێران بەکارهێنانی چەکی کیمیایی مەحکووم دەکا، بەڵام لێدوانێکی ڕوون نادا سەبارەت بەوەی کێ ئەنجامی داوە. کارەکتەرێکی گرنگی وەک ڕەفسەنجانیش - لە دامەزرێنەرانی ڕژێمی ئیسلامی، هەڵبژێردراوی دوو خولی سەرۆککۆماری، کەسێکی کارتێکەر کە هەر لە کۆنەوە تا ئێستا پۆستی گرنگی هەبووە- ڕاشکاوانە ڕادەگەیەنێ ئەسەد چەکی کیمیایی بەکار هێناوە. دواتر کە ئەم لێدوانە ڕەت کرایەوە، تازە کاریگەری سیاسیی خۆی دانابوو.
ئەگەر سەتاسەت دڵنیاش نەبین کە ڕژێمی ئەسەد چەکی کیمیایی بەکار هێناوە، ئەوا هۆکار و بەڵگەی پێویست هەن. گرنگ نییە ئەم زانیارییانە ڕاستن یان نا، گرنگ ئەوەیە ئامانجی سیاسی ئەم زانیارییانە چ دەبێ و ئەم ئامانجانە خزمەت بە کێ دەکەن. ئەوەی ڕاستی بێ، ئێستا ڕۆژئاوا، سەبارەت بە چەکی کیمیایی لە سووریا، خاوەن بناغەیەکی ئەمن ترە لە چاو ئەوەی لە عێراق ڕووی دا. بەڵگەکانی عێراق، زۆر لاواز بوون، بەڵام ئەمریکا و بریتانیا لەمێژ بوو بڕیاری شەڕیان دابوو، تەنیا بە دووی پاساوێکدا دەگەڕان. ئێستا وەزعەکە زۆر جیاوازە.
تەنیا دەتوانم بڵێم هۆکار گەلێک زیاترە بۆ ئەوەی بڵێی ڕژێم چەکی کیمیایی بەکار هێناوە تا ئەوەی بانگەشە بکەی بە کاری نەهێناوە. نابێ تەنیا لە ڕوانگەی مرۆییەوە سەیری کەسانی وەک ئەسەد بکرێ. باسی سیاسەت و بەکارهێنانی هێزە لە پێناو بەرژەوەندی سیاسیدا.

ئێستاکە ژمارەیەکی زۆر کۆچبەر لە سووریا ڕادەکەن و پەنا بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوین دەبەن. زۆربەیان بۆ تورکیا، لوبنان و ئوردۆن ڕادەکەن. جموجوڵی حەشیمەتی سووریا، لە درێژخایەندا چ ئەنجامێکی دەبێ؟ ناسنامەی ئەتنیکی و ئایینی پەنابەران، تا چەند کاریگەریی لە سەر ئەم کۆچانە دەبێ؟ بۆ نموونە هەواڵێک بڵاو بۆوە گۆیا بە هۆی ئەوەی نەیانویستووە کۆچبەرە عەلەوییەکان لە کەمپەکانی تورکیا بمێننەوە، ئەوان ناچار بوون لە دەرەوە بخەون.

پێموایە حەشیمەتی پەنابەران بە پێکهاتەی ئەتنیکی و ئایینیەوە، دوای ئەوەی بڕیاری دا بچێتە کوێ، کاریگەری وەردەگرێ. کوردەکان دەیانەوێ بچنە کوردستانی عێراق، عەلەوییەکان دێنە تورکیا، لەوانەشە هەندێک دەستە و گرووپ بچنە لوبنان یان ئۆردۆن. بە کورتی، دیارە ئەمە گرنگە، بەڵام من هیوادارم ئەم جێگوڕکێ کردنە کاتی بێ، چونکە هیچکام لەم وڵاتانە، نە تورکیا، نە کوردستانی عێراق، مافی نیشتەجێبوونی هەمیشەیی نادەن بەو پەنابەرانە و ئەو هەستە بەوان نابەخشن کە لە ماڵی خۆیانن. ژیانیان هەرگیز وەک هی مەملەکەتی خۆیان نابێ.
ئەگەر سەبارەت بە سووریا ڕێککەوتنێک بێتە ئاراوە، بێگومان پەنابەران دەگەڕێنەوە. ماڵ و حاڵی خۆیان لە چ دۆخێکدا دەبیننەوە، ئەوەیان مژارێکی ترە. ئەگەرچی سەبارەت بە پەنابەرانی کورد زۆر دڵنیا نیم. دوای ئەگەری دەستێوەردانی سەربازی لە لایەن تورکیاوە، دیار نییە لە ڕۆژئاوا چ ڕوو دەدا و لە درێژخایەندا ڕەوشی ئەوان بە هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە.

هەرکات توندوتیژییەکی هەمەلایەنە بێتە ڕۆژەڤەوە، چاوەڕوانی ئەوە دروست دەبێ کۆمەڵگای نێونەتەوەیی کاردانەوەی هەبێ و شەرمەزاری بکا. ئەم شەڕ و پێکدادانە، بە بێ دەستێوەردانی سەربازی چۆن چارەسەر دەکرێ؟ نەتەوە یەکگرتووەکان بەردەوام بەوە تاوانبار دەکرێ کە خۆی دوورەپەرێز دەگرێ. بەڕای ئێوە جموجوڵی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی دەبێ بە چ شێوەیەک بێ؟

کە دەڵێین نەتەوە یەکگرتووکان، لە ڕاستیدا باسی پێنج زلهێز دەکەین. لە چوارچێوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان، چین و ڕووسیا لە ڕاستای حیساب و بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا دەجووڵێنەوە. لە هەلومەرجی دیپلۆماتیکی ئێستادا، پێموایە سەر لە نوێ چاو بەم بەرژەوەندییانەدا دەخشێنرێتەوە. ڕووسەکان دوودڵن لەوەی چۆن کاردانەوەیەک نیشان بدەن؛ بەڵام پێموایە قایلکردنی چینەکان ئاسانترە.
ئەگەرچی بۆچوونی ڕووسەکان سەبارەت بە سووریا، وشک و توند دێنە بەر چاو، بەڵام ناکرێ باس لە بەرژەوەندیی ڕاستەوخۆی سەربازی یاخود ستراتژی بۆ ڕووسەکان بکرێ. زۆر کەس دەڵێن سووریا بنکەیەکی سەربازییە بۆ ڕووسەکان، لە کاتێکدا ئەم بنکە دەریاییە، مردوو و بێ بایەخە. بە ڕای من، ڕووسیا وەک کارتێک سووریا بەکار دێنێ. لە لایەکی ترەوە تا ئێستا ڕوون نییە ئەم کارتە بە چ ئامانجێک بەکار دێنێ. ئاخۆ داخوازییەکانی، قازانجێکی مادی زیاترە لەوەی سعودییەکان قەبوڵیان کردوە بیدەن یاخود شتی ترە؟
من ئاوا بیر دەکەمەوە؛ ئەگەر ڕووسەکان سەبارەت بە سووریا ڕێککەوتنێکیان پێکهێنابێ، ئەمە بۆ ئەو دانوستانە ناوکییانەی لەگەڵ ئێرانیش بەڕێوە دەچن، هەلێکی نوێ دەرەخسێنێ. بۆی هەیە ڕووسەکان بڵێن شتێکی ئاوایان گەرەکە، بەڵام دیار نییە ئەمریکییەکان ئامادەی ڕۆیشتن تا ئەو خاڵە هەن یان نا. سەبارەت بە ئێرانیش، هەڵوێستی ئەمریکا یان لە واتا گشتییەکەیدا ڕۆژئاوا و بە تایبەتی یەکێتی ئەوروپا بەرامبەر بە ئێران دەگۆڕێ و نەرمتری دەکا. کۆدەنگییەک لە سەر مەسەلەی نزیکایەتییەکی نوێ لە هەمبەر پرسی ناوەکیی ئێران، شتێکە کە ئێران ئارەزووی دەکا. پێموایە ڕووسیاش ئەمەی گەرەکە. ئەم بابەتە لەوانەیە بەشێک لە دانوستانەکان و ڕۆژەڤی سیاسیی ئێستا پێک بێنێ و لەوانەشە نا. ڕووسیا، سووریا لە بەرژەوەندیی ستراتژییەکی درێژخایەن زیاتر، وەک کارتێک بۆ سات و سەودای گەورەکردنی هێزی خۆی بەکاری دێنێ. بەڵام نازانم بۆچی دەیەوێ سات و سەودا بکا.
هەروەک گوتم، کاتێک دەڵێین نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ڕاستیدا باس لە دەستەی ئاسایش دەکەین. سات و سەودا لەوێش بەردەوام دەبێ بەڵام پێموانییە ئەمریکییەکان چاوەڕێی ئەو ساتەوەختە بکەن. ئەگەر مۆڵەت لە کۆنگرە وەربگرن -هەڵبەت نابێ لە بڕیارێکی ئەرێنیدا سەرمان سووڕ بمێنێ - لەم حاڵەتەدا، پێویستە بە دوو شێوە لە دەستێوەردانی سەربازی بڕوانین؛ ئەم دەستێوەردانە یان سزادان دەبێ یان ئیفلیجکەر. ئەگەر لە پشت پەردە سیاسەتێکی کاریگەر نەبێ، دەستێوەردانی سەربازی تا هیچ کوێ بڕ ناکا، هەروەک چۆن لە شەڕی کەنداودا بینیمان.
من گومانێکی ئەوتۆم نییە سەبارەت بە وەرگرتنی بڕیارێک لە کۆنگرە چونکە کۆماریخوازانی ئەمریکا لەمێژ بوو داخوازییەکی وەهایان لەم کۆنگرەیەدا هەبوو. سێناتۆر مەککین دوێنێ شەو لە سەر ئەم بابەتە قسەی کرد و لە سەر ئەوە نەدوا تا چەند لە دەستێوەردانی سەربازی ڕازییە یان بە پێچەوانەوە بەڵکو گرنگیی ئەوەی هێنایە گۆڕێ دەبێ گورزی گەورە لە سووریا بوەشێنرێ.
ئەگەر دەستێوەردان لە سووریا، پشتیوانێکی سەربازی نەبێ و زیاتر و زیاتر یارمەتی چەک و چۆڵ پێشکەش بە نەیارەکانی سووریا بکرێ، ئەمە کاریگەرییەکی بەو شێوەیەی نابێ. ئەگەر سەرنج لە قسەی سیاسەتمەدارانی ئەمریکا بۆ میدیاکانی ئەو وڵاتە پاش دیداری دوێنێ شەویان لەگەڵ ئۆباما بدەین، هەموویان ئاشکرایان کرد کە دەستێوەردان دەکرێ و ئۆپۆزۆسیۆنیش بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆتر یارمەتیی دەدرێ.
کێشەی سووریا لەمێژە ڕواڵەتی کێشەیەکی نێونەتەوەیی بە خۆوە گرتووە. هێزەکانی ناوچەکە نەیانتوانی کێشەکە بخەنە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیانەوە و سنوورە نەتەوەیی و ناوچەییەکانی تێپەڕاندوە. هێزە نێونەتەوەییەکانیش نەیانویست ڕاستەوخۆ ببن بە پارچەیەک لەو کێشەیە، بەڵام پێموایە هێرشی کیمیایی لەپێناو کاردانەوەیەکی بەرینی نێونەتەوەیی، بناغەیەکی پتەو دروست دەکا.

ئەگەر دەستێوەردانی سەربازی بکرێ، ئەنجامەکانی ئەم دەستێوەردانە چی دەبن؟ گەلۆ دەستێوەردان شتێک چارەسەر دەکا یاخود چاکی دەکاتەوە؟

دەستێوەردانی سەربازی تەنیا ئامرازێکە. ئەگەر دەستێوەردانی سەربازی پشت ئەستوور نەبێ بە سیاسەتێکی کارا، هەرگیز بە ئامانجی خۆی ناگا. ئەمە خاڵی سەرەکییە.
بە پێچەوانەوە، بەڵێ، حاشا هەڵنەگرە ئەمریکییەکان خاوەن هێزێکی سەربازیی ئەوتۆن کە زەبری گەورە لە سوپای سووریا بوەشێنن. دەگوترێ دەستێوەردانێکی سەربازی، تەنیا پۆزۆسیۆنی ئەسەد بەهێزتر دەکا. من بڕوا بەوە ناکەم؛ ئێستا پۆزۆسیۆنی ئەسەد بە هیچ شێوەیەک قایم نییە. بە ڕای من، دەستێوەردانێکی سەربازی گەورە و هەمەلایەنە، دەتوانێ ئەسەد بەرەو سیاچاڵ شۆڕ بکاتەوە، بەڵام لەوانەیە ڕژێمی ئەسەد لە شوێنی خۆیشی بمێنێتەوە. لەوانەیە وەک چۆن سەدام لە نێوان ساڵانی ١٩٩١ تا ٢٠٠٣ خۆی ڕاگرت، ئەویش بەرگە بگرێ. ئەگەر سیاسەتێکی کارا لە پشت دەستێوەردانی سەربازی پەیڕەو نەکرێ، بۆی هەیە ئەم ڕەوشە بەدی بێ.
دیارە ڕەوشی سووریا جیاوازترە؛ ئەو ڕۆژانەی سەدام لە ساڵی ١٩٩١دا هێرشی کرایە سەر، زۆر ئاشکرا بوو کە هێزەکانی ناوچە وەک عەرەبستانی سعوودی، تورکیا، ئۆردۆن و میسر نایانەوێ ئەو ڕژێمە بگۆڕدرێ. عەرەبستانی سعوودی وڵاتێکی تری شیعەی نەدەویست، تورکیاش تەنانەت نەیدەتوانی عێراقێکی نامەرکەزی بێنێتە بەرچاو و ترسی کێشەی کورد، ئەم وڵاتەیان لە ڕووی بیرکردنەوە ئیفلیج کردبوو.
رووداوی سووریا زیاتر بەرچاو و شیاوی تێگەیشتنە؛ ئیتر ئەو ترس و خۆفانە لە گۆڕێ نین کە بۆ عێراق لە ئارا دابوون. ئەگەر سیاسەتێکی کارا، دەستێوەردانی سەربازی بشۆپێنێ، بۆی هەیە بە گوێرەی ویستی ئەو هێزانەی خوازیاری دەستێوەردانن، بە ئەنجام بگا. بەڵام ئەگەر دەستێوەردانی سەربازی لە لایەن سیاسەتێکی کاراوە نەشۆپێنرێ، ئەوا دەستێوەردان باردودۆخەکە بەرەو ئاڕاستەیەکی خراپتر پاڵ پێوە دەنێ.

ئاخۆ پێتان وایە دوابەدوای ئەگەری دەستێوەردانێکی سەربازی، سیاسەتی چالاک و کاریگەر بەڕێوە ببرێ؟

ناوچەکە بە گشتی لە دۆخێکی ئاڵۆز دایە. ڕەوشی میسر، لیبیا و تونێس ئەوە لە بر چاوە. ئۆردۆن و لوبنانیش ناسەقامگیر بوون. ئەو ڕووداوانەی لە میسر دەقەومن، بە ڕاستی جێگەی نیگەرانین؛ لەوێ دیکتاتۆرییەکی نوێ سەر هەڵدەدا. عێراق بە تەواوی مانای وشە ئاڵۆزە. بە ڕای من، عەرەبستانی سعوودی، ئۆردۆن و هێزەکانی تری ناوچەکە، گوشار بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا دێنن بۆ ئەوەی بکەوێتە گەڕ. ناوچەکە لە ڕەوشێکی زۆر مەترسیدار دایە و ئەمەش ڕوون و ئاشکرایە.

پرسیارەکانی من تەواو بوون. ئەگەر دەتانەوێ شتێکی تر سەبارەت بە سیاسەتی تورکیا یاخود پێکدادانەکانی سووریا بە باسەکەوە زیاد بکەن، تکایە فەرموون.

بە شێوەیەکی گشتی باسی مەسەلەکەمان کرد، لە ڕاستیدا ئەگەر سەیر بکەن دەبینین هەتا زیاتر لەمبارەوە قسە بکەین، کەمە. شتێک کە دەمەوێ ئاماژەی پێ بکەم ئەوەیە کە حیسابی هەڵەی سیاسەتی دەرەکیی تورکیا، لە سیاسەتی ناوخۆییدا کاریگەریی لە سەر پێشهاتە سیاسییە گرنگەکان دادەنێ. بە ڕای من خوێندنەوەی هەڵە و هەڵسوکەوتی ناڕاستی تورکیا لە مەڕ ڕووداوەکانی سووریا و ڕۆژئاوا، لە سیاسەتی ناوخۆدا کاری لە سەر ئەو قۆناغە ئاشتییە دانا کە لەگەڵ پەکەکە بەڕێوە دەچێ. حکومەتی تورکیا کارەکەی نیوەچڵ هێشتەوە؛ هەرچەند دانیشی پێدا نەنێن بەڵام دەکرێ تێبگەی کە لە سەر بەردەوامبوونی قۆناغی ئاشتی سوور نین.
ئەم هەڵپەساردنە، لە خوێندنەوەی هەڵەی حکومەت بۆ داهاتووی سووریا سەرچاوە دەگرێ. هەڵبەت گومان لەوەدا نییە ڕووداوەکانی سووریا لە سەر داهاتووی پەیەدە، پەکەکە و کوردستانی عێراق، میسر و تورکیا و سەرجەم پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەم ئاکتۆرانە کاریگەری دادەنێ.
ئەگەر حکومەتی تورک سیاسەتێکی دەرەکیی خوڵقێنەرانە و شەفافی لە مەڕ پێشهاتە درێژخایەنەکانی سووریا بەڕێوە بردبا، بۆی هەبوو ڕەوشی ئێستا بە قازانجی وی تەواو ببوایە. ئێستا بارودۆخەکە تەنیا بۆتە بارێک بە سەر سیاسەتی نێوخۆوە. بە ڕای من دوو فاکتۆری سەرەکیی هەیە کە پێڤاژۆی ئاشتی حکومەتی تورک لەگەڵ پەکەکەی خستۆتە ژێر باندۆڕەوە.
یەکەم، قۆناغی خۆڕاگرییەکانی پارکی گەزی، حکومەتی ئاکەپەی خستە پۆزۆسیۆنی خۆپاراستنەوە. دەبوایە بەر لە هەڵبژاردنەکان سەر لە نوێ متمانەی خۆیان بە دەست بێننەوە. ئاکەپە بەمجۆرە ویستی بیانوو نەداتە دەست ئۆپۆزۆسیۆن و بەوە تۆمەتبار نەکرێ کە نیشتیمانپەروەر و نەتەوەپەرست نییە و وڵاتی بە کوردەکان و 'تیرۆریست'ەکان فرۆشتووە. فاکتۆری دووهەمیش پەیوەندیی بە دەرئەنجامەکانی سیاسەتی سووریاوە هەیە. تورکیا بە شێوەیەک دانیشت و جگە لە هێزی وەکیلی حکومەتی هەرێمی کوردستان، کاریگەرییەکی گرنگی نەبوو. هێزی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش زۆر سنووردارە.

عەبباس وەلی کێیە؟

عەبباس وەلی ساڵی ١٩٤٩ لە شاری مەهابادی کوردستانی ئێران لەدایک بووە. خوێندنی سەرەتایی لە تەورێز تەواو کردوە. ساڵی ١٩٧٣، چۆتە زانکۆی میللی ئێران و زانستی سیاسی خوێندوە. پاشان ڕووی کردۆتەوە بریتانیا و ساڵی ١٩٧٦ لە زانکۆی (Keele) ماستەری لە بواری سیاسەتدا وەرگرتووە. ساڵی ١٩٨٣ لە زانکۆی لەندەن دکتۆڕای سۆسیۆلۆژی وەرگرتووە.
ساڵی ١٩٨٦، وانە گوتنەوەی ئاکادیمی لە زانکۆی (Wales) دەست پێکردوە. ساڵی ٢٠٠٥ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ دامەزراندنی زانکۆی ئەربیل بانگهێشت کرا. ساڵی ٢٠٠٨ لە زانکۆی هەولێر دابڕا و لەو کاتەوە، لە بەشی سیۆسیۆلۆژی زانکۆی بۆغازیچی وەک مامۆستا کار دەکا.