۱۳۹۵/۱۰/۱۰

ئاسلی ئەردۆغان بە شێوەیەکی کاتی ئازاد کرا


پاش زیاتر لە چوار مانگ دەستبەسەرکردن، دوێنێ شەو (٢٠١٦/١٢/٢٩) ژنەڕۆماننووسی تورک ئاسلی ئەردۆغان لە گرتووخانەی ژنانی باکرکۆی ئازاد کرا. دادگایەکی ئەستەنبوڵ، پێنجشەممە بڕیاری ئازادکردنی ئەردۆغانی بە شێوەیەکی کاتی دا. ناوبراو بە تۆمەتی "ئەندامێتی ڕێکخراوێکی تیرۆریستی" قۆڵبەست کرابوو.

ئاسلی ئەردۆغان ئەندامی دەستەی ڕاوێژکاران و ستوون نووسی ڕۆژنامەی ئوزگور گوندەمی نزیک لە پارتی کرێکارانی کوردستان کە مانگی ئۆکتۆبری ڕابردوو داخرا، لەگەڵ هەشت هاوکاری تری لە لایەن تورکیاوە گیرابوون. 

ئاسلی ئەردۆغان لە وتارێکیدا لە ڕۆژنامەی ئوزگور گوندەم نووسیبووی: "چ ئەستەمە ژیان و نووسین لەو ڕۆژانەی وا ژمارەیەک بریندارن و مناڵان لە ژێرزەمینەکاندا کە بۆ ئەوان بۆتە زیندان، لە نێو ئاگردا دەسووتێن؛ چ قورسە بێدەنگی؛ چ قورسی باری وشەیەک کە پاساو بۆ ئەم بێدەنگییە دێنێتەوە."

داواکاری گشتیی ئەستەنبوڵ داوای کردووە ئاسلی و هەشت رۆژنامەڤانەکەی دیکە بە زیندانی هەتاهەتایی یاخود هەڤدە ساڵ و نیو زیندان سزا بدرێن.

ئاسلی ئەردۆغان ساڵی ١٩٦٧ لەدایک بووە. لە نووسراوەیەکدا سەبارەت بە ژیانی خۆی ئاماژە بەوە دەکا لە ئەستەنبوڵ لەدایک بووە و لە گوندی و لە کەشوهەوایەکی پڕ توندوتیژیدا گەورە بووە. دەڵێ کە چوار ساڵ و نیوی تەمەن بووە، ڕۆژێک بارهەڵگرێکی تەژی عەسکەر هاتوون و باوکیان لەگەڵ خۆیاندا بردووە کە یەکێک بووە لە بەرپرسە گرنگەکانی سەندیکای خوێندکارانی چەپ.

ئاسلی ئەردۆغان باسی درێژەدان بە خوێندن لە بواری فیزیا لە ژنێڤ و دواتر لە برێزیل دەکا و دەڵێ لە برێزیل بێگانە بووە و لە تورکیاش خۆی وەک بێگانەیەک هەست پێ دەکا. 

ئەو بەمجۆرە بەردەوام دەبێ: ئەمڕۆکە لە تورکیا هەمووان دەزانن من نووسەرێکی پڕخوێنەرم، بەڵام کەس متەقی لێوە نایە؛ بێگومان ئەم بێدەنگییە سامناکترین مەنفایە.

۱۳۹۵/۱۰/۰۳

شیعرێک لە سەلاحەدین دەمیرتاش


وەرگێڕانی: سەلاحەدین بایەزیدی 

 
جارجارە سارد دەبێ ئێرە
نۆرەی سەرما و سۆڵە
کە دەگاتە من
یەکە یەکە دەسووتێنم وشەی ڤالا*
هەرە زێدەش
کە نائومێدی گڕ دەگرێ
گەرم دادێنێ دڵی من
هەموو شتێ باشتر دەبێ
جوانتر دەبێ
تۆش کەشتییەکانت ئاگر تێ بەردە
جوانتریان ئاگر تێ بەردە.  


گرتووخانەی ئەدیرنە

*ڤالا: بۆش، بەتاڵ.

۱۳۹۵/۰۹/۲۹

سویسرا ئاسلی ئەردۆغان دەخوێنێتەوە


ژنە ڕۆماننووسی تورک، ئاسلی ئەردۆغان کە لە مانگی ئووتی ڕابردووەوە بە هۆی بڵاوبوونەوەی وتارەکانی لە ڕۆژنامەی "ئوزگور گوندەم"ی نزیک لە پارتی کرێکارانی کوردستان بەند کراوە، بۆتە هێمایەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی زەخت و گوشارەکانی ئەنقەرە. لە بەشی فەرەنسی زمانی سویسرا، چیرۆک و ڕۆمانەکانی ئەم نووسەرە ناسراوە وەک نیشانەیەک بۆ هاوپشتی و بە زمانی فەرەنسی لە کتێبخانەکان بۆ خەڵک دەخوێنرێنەوە. 

پێشتر ڕاگەیەنرابوو کە ئاسلی ئەردۆغان ٢٣ی نۆڤەمبەر ئازاد دەبێ بەڵام دواجار بە وەپاڵ خستنی تۆمەتێکی نوێ لە گرتووخانە هێڵڕایەوە. ئەردۆغان وێڕای نۆ کەسی تر لە دەستەی نووسەرانی ڕۆژنامەی ئوزگور گوندەم بە "ئەندامێتی ڕێکخراوێکی تێرۆریستیی چەکدار"، "مەترسی نانەوە بۆ یەکپارچەیی خاکی تورکیا" و "پڕوپاگەندە بۆ ڕێکخراوێکی تیرۆریست" تۆمەتبار کران. 

لە چەند مانگ لەمەوپێشەوە بەرهەمەکانی ئەم نووسەرە کە لە گرتووخانەی ژنانی ئەستەنبوڵ بەند کراوە، وەردگێڕدراوەتە سەر دەیان زمان. 

لە بەشی فەرەنسی زمانی سویسرا، هەتا جەژنی نۆئێل، هەموو شەوێک بە دەنگی بەرز کورتەیەک لە نووسراوەکانی ئەم ژنە نووسەرەی لایەنگری مافەکانی مرۆڤ و دۆستی کورد بۆ خەڵک دەخوێنرێتەوە.

۱۳۹۵/۰۹/۲۸

منداڵ و ئەستێرە


ناوی کتێب: منداڵ و ئەستێرە
نووسەر: دۆمینیک هالێڤی
وەرگێڕ: سەلاحەدین بایەزیدی
بابەت: ڕۆمانی تازەلاوان
نۆرەی چاپ : یه‌که‌م

نرخ: 7500 تمه‌ن (3000 دینار)
ژمارەی لاپەڕە: 78

ساڵی چاپ: 1395 (2016)
ISBN: 978-600-7748-72-5‬
چاپەمەنی مانگ

۱۳۹۵/۰۹/۲۲

سنووری مردن


سنووری مردن
عوسمان ئیسماعیلی (ئاشق) 
چاپی یەکەم، ٢٠١٢
وەشانێن ئەنیستیتۆی کورد لە ستۆکهۆڵم
...
[...] بەڵام ناتوانم لە دەربڕینی ئەو ڕاستییەش خۆ ببوێرم کە ساڵبەساڵ زیاتر تێدەگەم کە من لێرە نامۆم. لەشی من، ئەو لەشە کڵۆڵەی کە ئێش و ماندوویی کۆن و نوێی تێدا دێن و دەچن و هەرواش نەخۆشی و ئازارەکانی لە زیادبوون دان، لێرەیە و ڕووحی من بە وڵاتێکەوە بەسراوەتەوە کە ناوی کوردستانە.

۱۳۹۵/۰۹/۱۹

ھەرگیز ناتوانین بەرەو ئەو شتە بفڕین کە لە کیسمان داوە


تێڕامان و ڕانانێک بۆ ڕۆمانی (نەوەکەی میسیۆ لین)

بەنگینەپیرۆت نوری

دوای ئەوەی جەنگ کور و بوکەکەی لێسەند و وێرانەیی گوندەکەی بینی، میسیۆ لین نەوەکەی دەگرێتە باوەش بە کەشتیەک کۆچ دەکات لە وڵاتێکی دیوی دەریا دەبێتە پەنابەری سەر شەقامەکان. مشتێک خۆڵ لەگەڵ خۆیدا دەبات تا ھەرگیز گوند و نیشتمان و کەس و کارەکەی لەبیر نەکات، بەڵام ئایا مشتێک خۆڵ دەتوانێت بوونی خۆی لەناو تەنەکەیەک خۆلدا بپارێزێ و ووردە خیزی مشتە خۆڵێک لەناو تەنەکەیەکی گەورەی خۆڵ و خیز، خۆی وون نەکات؟ پیرەمیرَد دەیەوێ و دەبێ چی بکات و چۆن بتوانێت و دەتوانێ شارێکی گەورە وەک گوندەکەی بچوک بکاتەوە؟ شارێک قەرەباڵغیەکی بێ شومار جگە لە (میسیۆ بارک) کە ویستی قسە کردنی زۆرە و بەردەوام قسە دەکات و دەشزانێ (میسیۆ لین) لەقسەکانی تێناگات بەڵام لەوە دڵنیایە ژێیی دەنگی دەبیستێ، میسیۆ بارک پێی وایە گوێیەک  دەنگی ببیستێت باشترە لەو گوێیانەی قسەکانی تێدەگەن و گوێی لێ ناگرن. شاریش پڕە لەکەسانی بێ گوێ و دەمی بێ  قسە. مرۆڤیش ھەیە دەمێکی زۆر بڵێیی ھەیە گوێیەکی بۆ بیستن نییە. وشەکان وەک چۆن گەڵا لەدرەخت دەوەرن ئاوا لەدەم دێنەدەر . ئێمە کە نوسەرین، دەبێ چی بنوسین خەڵک لێمان تێبگەن! چۆن ئاخاوتن بکەین؟ چۆن بزانین خەڵک چی لێمان دەوێ!؟ ئایا نوسین بەسە خەڵک تێبگەن؟ ئایا نوسین و خوێندنەوە جێگەی قسە نەکردن دەگرێتەوە؟ بیگومان دەبێ جیاوازبین و جیاواز بنوسین ئەگەر دەمانەوێ خەڵک بیر بکاتەوە، دەبێ جیاواز لەخەڵکیش بیر بکەینەوە. ھەروەک جیاواز نوسین و جیاواز بیرکردنەوە و دەربڕینی جیاواز، نوسەری ئەم ڕۆمانە (فیلیپ کلۆودێل) دەکاتە پێشەنگ لەداھێنان و پێشەنگ لەو پێشەنگانەی کەسانی تر پێشەنگ بوون. من ناڵێم پێشەنگین، دەڵێم دەبێ پێشەنگ بین. دواجار پێم وایە ئەو نوسینانە پێشەنگن، خەڵک وا لێبکات قسە بکات و گوێ لەخۆی بگرێت و قسەی کەسانی تریش ببیستێت . خەڵکی شاری میسیۆ بارک پێچەوانەی خەڵکی گوندەکەی میسیۆ لین، پڕە لەکەسانێک وەک مێگەل کەڕ و کوێر بەسەر شوستەکاندا دێن و دەچن. ژیان لە گوند پڕە لەقسە و گفتوگۆی نێوان ھاوڕێ و کەسانی نزیک و گێڕانەوەی باسی ڕاو، ھەموو چرکەیەک چیرۆکێک دێتە ژیانەوە بۆیە گوند چێژی ژیانی ھەیە. ژیانی شار وەک ژیانی گوند نیە، پیرەپیاو خۆی بگونجێنێ و نەگونجێنێ ئەو دنکە خیزێکە لەمشتە خۆڵێک، مشتە خۆڵی ناو تەنەکەیەکی گەورەی پڕ لەخیز و خۆڵ. ترسەکەی میسیۆ لین لە بای دەرەوەی خەوتنگەکە لەبەر ئەوەیە خۆی ھەڵگری کلتوری دێرین و ڕابردوی خۆی و باپیرانیەتی، وەیستی پاراستنی نەوەکەی ھەیە دور لەئاوێتە بوونی بەشوێن و ژیانی تازە، دەیەوێت وەک ڕابردوی خۆی سانگ دیوو پەروەردە بکات.

کە کاتت بۆ خوێندنەوەی وەرگیرَدراوی بیانی بۆ سەر زمانی کوردی تەرخانکرد، لەوانە رۆمانە باشەکان، کە بەشێکی باشیەکەی بۆ وەرگێڕی چاک دەگەڕێتەوە، لەباشی ئەدەبیاتی وەرگێڕدراوی جیھانی تێدەگەیت چ سودێکی باشی بۆ دەوڵەمەند کردنی زمان و دونیابینی خوێنەر و ڕۆشنبیری ھەیە. لەزۆربەی وەرگێڕانە باشەکانیش، بەھۆی تێپەڕ نەبوونیان بەفیلتەر،ھەڵەی زمان و بوونی زاری ناوچەگەری بەسەریاندا زاڵە، ڕەنگە لای وەرگێڕ ئاسایی بێت بەڵام ناکرێ لای دەزگا و چاپخانەکان ئاسایی بێت, دەزگا و خانەکانی وەرگێڕان دەبێ لەوەرگێڕەکان باشتر وورد بینی ئەو کتێبانە بکەن چاپی دەکەن، چونکە دەزگاکانی چاپ و بڵاوکردنەوە زمانی گشتین. بەلەبەرچاوگرتنی ماندوبونی وەرگیری ڕۆمانەکە، دوای خوێندنەوەی وەک خوێنەرێک چەند سەرنجێک لەسەر ڕۆمانەکە لام گەڵاڵە بووە ھیوادارم بۆ کاک سەلاحەدین و وەرگێڕەکان بێ سود نەبێ.

لەلاپەڕە ٩٨ی ئەم ڕۆمانەدا نوسراوە (چەن ساڵتان تەمەنە مامۆ) ئەگەر گریمانەی بکەین لەخودی دەقە سەرەکیەکە نوسرابێ (چەن) ئایا دەکرێ وەرگێڕ ھەمان ھەڵەی دەقەکە بکات؟ لەکاتێکدا خۆشی دەزانێت (چەن) زاری ناوچەییە (چەند) تەواوکەری زمانی کوردیە. پرسیار ئەوەیە ئایا زمانی کوردی (کە پێم وا نییە زمانێکی یەکگرتوو و ستاندارد بێ) دەنوسرێ (چەن) یان (چەند)؟  

جگە لەچەند ھەڵەیەک وەک گووتمان لەنەبوونی چاودێر و چاوپێداخشاندنەوە بەدەقەکاندا ڕوودەدات، لەوانەشە ھەڵەی وەرگێڕ یا چاپ بێت یاخود لەدەقە سەرەکیەکە وا نوسرابێ. بۆ نمونە لەلاپەڕە١٢٢ لەجیاتی بنوسرێ (ئەو زمانی وڵاتەکەی نازانێ) نوسراوە (ئەو بە زمانی وڵاتەکەی نازانێ) بوونی ئەو (بە)یە ماناکەی شێواندوە، لە زۆر شوێنی تریش بەھەمان (بە)یەکە (و)  زۆر بەکار ھاتوە، بەڵام ئەمەیانم بە نمونە گرت.

لەلاپەڕە ١٣٢ نوسراوە (میسیۆ لین بە پیاوە قەڵەوەکە دەڵێ: (ئێستا وەرن، ھەواکەی فێنکە و دەتوانین پیاسە بکەین. خۆی (وەرن) بۆ کۆیە و بە چەند کەسێک دەگووترێ (وەرن) میسیۆ لینش بەیەک کەس دەڵێت (وەرە) ئەویش پیاوە قەڵەوەکەیە، بۆیە (وەرە) بۆ تاکە لەجیاتی (وەرن) دەبوایە نوسرابا (وەرە). ئایا دەکرێ ئەوەی لەلاپەڕە ١٣٣ نوسراوە (ژنانی ماڵێ ئەم گۆرانییە دەچڕن، بەڵام دەزانم کە ئەم ئاوازە دەخوێنم منداڵەکە حەزی لێیەتی، بۆیەشە بێ پسانەوە و پەیتاپەیتا (بەگوێیدا) دەچرپێنم) بێین بیگۆڕین بە (گوێیاندا) دەچرپێنم؟ بیگومان دەبێ بەشێوەیەک بەرامبەرەکەمان تێبگەیەنین، کە گۆرانیمان بۆ کەسێک گووتووە، چونکە پێشتر ووتووتراوە بۆ یەک کەس دواووم. لەبەرئەوە تۆ پێش ئەوەی بۆ خوێنەر بنوسیت بۆ کەسێکی تر دواووی. لەلاپەڕە ١٣٤یش بەھەمان شێوە نوسراوە (باش گوێ بگرن با گۆرانییەکی ترتان بۆ بچڕم) کە دەبوایە بنوسرایە (باش گوێ بگرە با گۆرانییەکی تر بۆت بچڕم) چونکە لەخوار ئەم چەند دێرە نوسراوە (پاشان دەست دەباتە بنگوێی تا ھاوڕێکەی ئاگادار بکاتەوە) کە مانای وایە گۆرانی بۆ یەک کەس دەچڕێ ئەویش ھاوڕێکەیەتی.

*ڕۆمانی (نەوەکەی میسیۆ لین) نوسینی (فیلیپ کلۆودێل) سەلاحەدین بایەزیدی لە فەڕەنسییەوە کردوویە بە کوردی. ناوەندی غەزەلنووس چاپ و بڵاوی کردووەتەوە.

سەرچاوە: ''ئەدەب و هونەر"ی کوردستانی نوێ

http://en.calameo.com/read/000163913810af5fa9a9e

۱۳۹۵/۰۸/۲۱

ئەو جاشکە بۆرەی دەیویست سپی بێ


فیلیپ کلۆودێل
لە فەرەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

لە نێو لەوەڕگەیەک، جاشولکەیەک بە چواردەوری دایکیدا غاری دەدا، دایکی ماکەرێکی جوان و ژیر بوو:
"دایە، دایە، ئەوەندەم پێ خۆشە سپی بم!
- قسەی قۆڕ مەکە، ئاوا بە بۆری زۆر ژیکەڵەی.
- بەڵام من حەز دەکەم جاشولکەیەکی سپی بم دایکە!
- کەری سپیمان نییە، ئێمەمانان بۆرین و چ عەیبمان نییە!
- وا نییە، من نامەوێ بۆر بم، حەز دەکەم سپی بم!
- ڕقم هەڵدەستێنی ها، بۆ خۆشت نازانی دەڵێی چی! ئەوە شێت بووی؟ بڕۆ لە کۆڵم بەوە!"
جاشکەکە، زویر و جاڕز، لە دایکی کە دەمی لە لەوەڕێکی تەڕ و تازە نابوو، دوور کەوتەوە. وەرزی بەهار بوو. بەهارێکی دڵبزوێن. بەهارێک وەک هی کتێبە وێنەدارەکان، خۆ دەزانن باسی چی دەکەم، لەگەڵ کۆڵێک گوڵی ڕەنگاوڕەنگ کە عەتری بێ هاوتایان بە دەوروبەردا دەپڕژاند. خۆرەتاو، دوور دوور لە نێو ئاسماندا دەتگوت پێدەکەنێ. وەرزێڕەکان بەسەر ڕێگەکاندا هاتوچۆیان دەکرد و لە سەر تراختۆرە گەورەکان دانیشتبوون. تووشیان بە تووشی یەکتر دەبوو، ڕووخۆشانە سڵاویان لە یەکتری دەکرد و گۆنای یەکتریان ڕادەمووسی. پەلەوەرەکان هێلانەیان چێ دەکرد. ڕێوییەکان لە نێو بێشەڵاندا سەرخەویان دەشکاند. مار لێک دەهاڵان و کەروێشک سرتە سرتیان بوو. بە کورتی، ژیان هەبوو، ژیانێکی ڕاستەقینە!
بەڵام جاشکە کەرەکەی ئێمە بڕێک نەگبەت بوو. دەیویست بە هەر نرخێک بووە ببێت بە جاشکێکی چەرمگ. بە دڵزیزی لەوەڕگەی جێ هێشت و بە غاردان ملی ڕێگەی گرت. زۆری پێ نەچوو دووراودوور ئاشێکی بینی، ئاشێک کە باڵەکانی هەوا و بای تێک وەردەدا. ئاشەوان کە شەوێکی سەختی تێپەڕاندبوو، لەبەر دەرکەی ئاشەکە بە خەواڵوویی چاوەڕێ بوو. لە پەنا ئاشەوانیش، سێ تا ئاردی گەورەی ئاخنراو بەدی دەکران. جاشکەکەرەکە بیرۆکەیەکی بە مێشک گەیی. بە ئەسپایی، زۆر بە ئەسپایی ڕۆیشتە پێش، بێ ئەوەی بهێڵی دەنگی سمەکانی لە سەر عەرز، لە نێو ئاش و لای ئاشەوان ببیسترێ. پاشان، کە زۆر نزیک بۆوە، بە کەلـلەی سەری تا ئاردەکەی بەردایەوە. تا ئاردەکە ڕمبەی هات، سەرەکەی کرایەوە و ئارد بەو ناوەدا پەرژ و بڵاو بۆوە. جاشکەکە چەند جارێک خۆی تێ گەوزاند و کە هەستایە سەر پێ، بینی سپی بووە. لە خۆشیان یەک بە خۆی زەڕاندی و ئاشەوانەکەی وە خەبەر هێنا، ئاشەوان بە بینینی ئاردە ڕژاوەکە هەستا و ڕە پێی جاشکەکەی نا کە وەک شێتان پێدەکەنی. ئاشەوان گوڕاندی: "پانێر، تاڵانچی، دز، ڕیسوا، کەری ڕووڕەش!" بەڵام وەک دەزانن ئاشەوانێک ناتوانێ بگاتەوە سەر کەرێک، با ئەو کەرە بچووکیش بێ، نەخاسمە کە مرۆڤ زووتر هەناسەسوار دەبێ. جاشکەکە لە ئاسۆی ڕوانینا ون بوو.
بەڵام قەت دەرفەتی ئەوەی بۆ نەڕەخسا چێژ لە ڕەنگە نوێیەکەی تووکی لەشی ببینێ، چونکە بارانێکی توند و بەخوڕ لە پەڵەهەورێکی ڕەش کە ماوەی چەند خولەکێک بوو وەک شەپقەیەکی گەورە بەری ئاسمانی گرتبوو، دایکرد. تووکە کوڵکنەکەی لە چاوترووکانێکا وەک پێشووی لێهاتەوە، بۆوە بە بۆرێکی نەرم و نیان.       
جاشکەکە بە خۆی گوت، ئەخر ئەوەش بوو بە قسە، من بۆ ماوەیەکی زۆر سپی نەبووم! بەڵام چەندەش قۆز بووم! ئارد دەردی من چارە ناکا!
کەمێک دوورتر، لەبەردەم دەروازەی گوند، دەروازەی گوندێکی ڕاستەقینە، گوندێک بە ماڵی جوان، باغچەی ڕازاوە، دەر و دراوسێی خۆشەویست، نانەوایەکی خڕ و خەپەڵە، قەسابێکی سمێل زل، پۆستەچییەکی پاسکیل دار، کۆڵانی پاک و خاوێن و ئۆتۆمبێلی بێ دووکەڵەوە، یانی گوندێکی بە تەواو مانا کە لە نێو کتێبەکاندا نەبێ ئیتر بەدی ناکرێن، لە دەروازەی ئەم گوندە ڕاستەقینەیە بۆیەچییەکی خانووبەرە، چووبووە سەر پەیژەیەک و نمایەکی پان و پۆڕی بە ڕەنگی سپی ڕەنگڕێژ دەکرد. سەتڵە ڕەنگەکەی بە دەرنجەیەکی پەیژەکەوە هەڵواسیبوو، بەدەم چڕینی گۆرانییەکی کۆن بە فیتوو، فڵچەکەی دەخستە نێو سەتڵەکەوەوە،  پێموابێ ئاوازی گۆرانییەکەی گوڵەباغە سپییەکان بوو. ئێ، گۆرانییەکەتان نەبیستووە؟ بەداخەوە، گۆرانییەکی هەندێک دڵتەزێنە بەڵام بە ڕاستی خۆشە، دەبێ گوێی لێ بگرن، دڵنیاتان دەکەمەوە پەژیوان نابنەوە.
کە جاشکۆڵەکەمان ئەو ڕەنگەی بینی، بە خۆی گوت گومانی تێدا نییە ئەو شتەی بینیوەتەوە کە پێویستی پێیەتی. بەرەو پەیژەکە غاری دا و لووشکەیەکی توندی لێ دا. بۆیەچی فەقیر تەنیا دەرفەتی ئەوەی بۆ ڕەخسا خۆی بە گوێسوانەوە بگرێتەوە، پەیژەکە کەوت، سەتڵە ڕەنگەکە بەسەر عەرزیدا پەرش و بڵاو بۆوە، جاشکەکە خۆی تێ گەوزاند و لە چاوتروکانێکدا وەک بەفر سپی هەڵگەڕا. بۆیەچی فەقیر بە حەواوە لینگەفڕکێی دەکرد و بەسەر کەرەکەماندا دەینەڕاند "پانێر، تاڵانچی، دز، ڕیسوا، کەری ڕووڕەش!" دیارە کەرەش دوور کەوتبۆوە.
جارجارە خەون وەڕاست دەگەڕێن، بەتایبەت لە نێو چیرۆکەکان و نێو ژیانی ڕۆژانەدا. جاشکەبۆرەکە ئیتر ببووە جاشکێکی چەرمگ و کتوپڕ ژیان، ژیانی ڕاستەقینە ها، لەبەر چاوی جوانتر دەینواند، خۆر زەردتر و لەگەوەڕگە سەوزتر و ئاسمان شین تر بوون. لەناکاو زۆر حەزی کرد ئەم ڕواڵەتە نوێیەی نیشانی دوو باشترین هاوڕێی واتە گوێلک و کاریلە بدا.
لە قەراغ چۆم گوێلکەی دۆزییەوە کە خەریکی ژماردنی گوڵە چاوێشەکان بوو. گوێلک، هێندە بە کارەکەی خۆیەوە سەرقاڵ بوو، هاتنی جاشکەکەی نەبینی.
جاشکەکە زەڕاندی: "گوێلکە، گوێلکە. سەیرم کە، سەیرم کە!"
گوێلکەکە بە هێمنی سەری وەرسووڕاند، هاوڕێکەی بینی، زاری تەواو لێک هەڵپچڕی، چاوەکانی زەق بوون، زمانی شۆڕ بۆوە، پاشان لە قاقای پێکەنینی دا، پێکەنینێک کە بڕانەوەی بۆ نەبوو و تا دەهات پتر و پتر دەبوو.
"هە هە هە، هۆ هۆ هۆ، کوڕە خۆ نەمناسییەوە! بە خوا ناحەزی، حەح ئاوا ناشیرنی، خۆ جەژن و شتیش نییە بڵێ خۆت گۆڕیوە! هە هە هە، هۆ هۆ هۆ!"
گوێلکەکە بە دەست لە زگی خۆی دەدا و بە پێکەنین کەوتبووە سەر پشت. جاشکە بە تووڕەیی غاری دا و دوور کەوتەوە.
لە دڵی خۆیدا گوتی ئێرەییم پێ دەبا، بەخیلێکی پیسە و پێی خۆش نییە من لەوی جوانتر بم، خۆیشی نە بۆرە و نە سپی، ڕەش و سپییە! هاوڕێیەکی ڕاستەقینە نییە. بەڵام کاریلە لێم تێدەگا و پەسنم دەدا.
نەختێک دوورتر ئەویشی دۆزییەوە کە نوقمی خەیاڵ پڵاو ببوو و چاوی بەردابووە سێوەرەکانی داوێنێک.
جاشکەکە زەڕاندی: "کاریلەکە، کاریلەکە! سەیرم کە، سەیرم کە!" 
کاریلەکە بە هێمنی سەری وەرسووڕاند، هاوڕێکەی بینی، زاری تەواو لێک هەڵپچڕی، چاوەکانی زەق بوون، زمانی شۆڕ بۆوە، پاشان لە قاقای پێکەنینی دا، پێکەنینێک کە بڕانەوەی بۆ نەبوو و تا دەهات پتر و پتر دەبوو.
"هە هە هە، هۆ هۆ هۆ، کوڕە خۆ نەمناسییەوە! بە خوا سەیری، حەح ئاوا سەیر و سەمەرەی، خۆ جەژن و شتیش نییە بڵێی خۆت گۆڕیوە! هە هە هە، هۆ هۆ هۆ!"
کاریلەکە بە دەم فڕکە فڕک و هەڵبەز دابەزەوە قاقا پێدەکەنی. بوغزێکی قورس ئەوکی جاشکەکەی گووشی و کتوپڕ دڵی گیرا. هەوڵی دا بەسەر ڕق و تووڕەبوونیدا زاڵ بێ. بە غاردان لەوێ دوور کەوتەوە.
لە دڵی خۆیدا گوتی "ئێرەییم پێ دەبا، بەخیلێکی پیسە و پێی خۆش نییە من لەو جوانتر بم، خۆیشی نە بۆرە و نە سپی، مەیلەو قاوەییە و هیچی تر! هاوڕێیەکی ڕاستەقینە نییە. با بچم دایکم بدۆزمەوە. هیچ نەبێ ئەو دەمناسێ و لێم تێ دەگا! تەنیا ئەوە دەتوانێ چاوی پێم هەڵبێ و پێم بێژێ تا چ ڕادە بەدەو بووم!"
ئەوسا جاشکەکە گەڕایەوە بۆ لای دایکی کە هێشتا لەوەڕگەکەی جێ نەهێشتبوو. ماکەرە قۆزەکە بە کاوەخۆ لە بێدەنگییەکی قووڵدا یۆنجەی کاوێژ دەکرد.
"دایکە! دایکە! هاتمەوە! هاتمەوە!"
ماکەرەکە نیگایەکی ساردی لە مناڵەکەی بڕی.
"ئێوە کێن؟ من ناتانناسمەوە؛ چۆن ئیزنتان بە خۆتان داوە بێنە لەوەڕگەکەمەوە بێ ئەوەی لە دەرگەی پەرژینەکە بدەن؟"
جاشکە بۆرە سپی بووەکە بە پێکەنینەوە گوتی: "دایکە، ئەزم!
- ئەز؟ کەس ناناسم ناوی ئەز بێ. بە هەڵەدا چوون. ئەم ڕووخسارەم پێشتر نەبینیوە. لە کۆڵم بنەوە!
- من کوڕی تۆم، جاشکەکەت، جاشکۆڵە ئازیزەکەت!
- پێم ڕادەبوێرن! سەیرێکی خۆتان بکەن! شێوەی هیچ نادەن، هیچ، سەرەڕای ئەوەش خۆتان بە کوڕی من دەناسێنن! شێت نەبوون!
فرمێسک لە چاوەکانی جاشکەکە شۆڕ بوونەوە: "دایکە، دایکە، من جاشکە خۆشەویستەکەی تۆم، جاشکۆڵەکەت…
- دەبێ شەرم داتانبگرێ! خۆتان لە جێی کوڕی من دادەنێن، جاشکە جوان و بۆر و نەرم و نیانەکەم، لە کاتێکدا کەس نازانێ لە چی و لە کێ دەچن! خێرا لە پێش چاوم ون بن دەنا پۆلیستان بۆ بانگ دەکەم!"
جاشکەکە بەوپەڕی پەشیمانی و چاوی پڕ لە ڕۆندکەوە لەوێ ڕۆیشت. خۆر ئاوا ببوو. ئاسمان ڕەش ڕەش هەڵگەڕابوو. مەلەکان چیتر نەیاندەجریواند. وەرزێڕەکان بە پرتە و بۆڵەوە تێدەپەڕین. گولیلک ژاکابوون. بەهار غەمبار و کەساس بوو و ڕۆژ وەک کاغەزێکی لۆچکراو پێچرابۆوە.
جاشکەکە کە خەمێکی قورس لەسەر دڵی بار ببوو، داخ و پەژارە دایگرت و لەبەر خۆیەوە دووپاتی دەکردەوە: "هاوڕێکانم گاڵتەم پێ دەکەن و، دایکم نامناسێتەوە. چەند گەمژەم کە ویستم سپی بم! چەند گەوجم، چەند گەوجم."
کوڵی گریان و فرمێسکە قەتیسماوەکانی نێو چاوی بەرەو چۆمێکیان پەلکێش کرد کە ئاوە ڕوونەکەی بەسەر بەردە خڕەکان لە خوڕین دابوو. دەستێکی خستە نێو ئاوەکەوە، پاشان دەستەکەی تری، ئینجا قاچێک و دواجار قاچەکەی تری. بەدەم بیرکردنەوە لە دایکی چووە ناو قووڵایی چۆمەکەوە. ماوەیەکی زۆر لە نێو ئاودا مایەوە، هەناسەی قووڵی هەڵدەکێشان، هەنیسکی دەدا، دەچووە نێو فکر و خەیاڵانەوە و تا بڵێی پەشیمان بوو، پاش قەدەرێکی درێژ، دواجار ئاوەکە بە فریای گەیشت و ڕەنگی تووکەکەی وەک پێشووی لێهاتەوە.
جاشکەکە کە بینی دیسان بۆر بۆر بۆتەوە، هیوایەکی زۆری هاتەوە بەر. بازی دایە دەرەوەی ئاوەکە، زەڕاندی و چوارناڵ بەرەو ئەو لەوەڕگەیەی دایکی لێی دەلەوەڕا، غاری دا.
بە پێکەنینەوە هاواری کرد: "دایە، دایە، دایە!"
ماکەرە جوانەکە ئاوڕی دایەوە، جاشکۆڵەکەی خۆی بینی و بزەیەکی هاتێ.
"ئەوەش کوڕی خۆم، ئەوەش کوڕە جوانەکەی خۆم، خەریک بوو نیگەرانت بم. وەی کە قۆزی! تەماشا ئەو تووکەی چۆن دەبریقێتەوە!"
جاشکەکە بەدەم خۆنووساندن بە دەست و پلی دایکییەوە، پێی گوت: "بەڕاستی وایە، چەند خۆشە کە بە جاشکێتی بۆر بی، من گوێم بە قسەکانی تۆ نەدەدا، هەڵە بووم، دان بە خەتاکەمدا دەنێم! بمبوورە دایە گیان!
- خۆشم دەوێی جاشکۆڵەکەم. بەم زووانە دەبی بە پیاو، بە دونیادا دەگەڕێی، وڵاتان دەبینی، فێری ژیان دەبی… ژیان، ژیان، ژیان ئەو شتە نییە لە نێو کتێبەکاندا نووسراوە، ژیان دەکرێ خۆش و دڵڕفێن بێ، بەڵام ژیان ئەگەر جارجارە پەمەیی نییە، ڕەنگ گۆڕین نایکاتە باشترین شت.
 خۆت وەک خۆت خۆش بوێ
ئەوانی ترت وەک خۆیان خۆش بوێ.
ئەوەی ڕاستی بێ کوڕە ژیکەڵانەکەم، ئەمە دەکرێ وانەکە بێ."

۱۳۹۵/۰۸/۱۶

خۆپیشاندانی کوردانی دانیشتووی سویسرا لە زوریخ و بێڕن

وێنە: Keystone

نزیکەی هەزار کورد ڕۆژێ شەممە (٥ی نۆڤامبر) لە شاری زوریخی سویسرا دژ بە سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیپ ئەردۆغان خۆپیشاندانیان ئەنجام دا. بارانی بەخوڕ نەیتوانی پێش بە خۆپیشاندەران بگرێ کە لە Helvetiaplatz یەکیان گرت و دواتر بەرەو ناوەندی شار مەشیان. خۆپیشاندەران گرتنی نوێنەرانی کورد لە تورکیایان شەرمەزار کرد و دروشمی نەمان بۆ دیکتاتۆڕیان بەرز کردەوە.
 
ڕۆژێک پێشتر واتە هەینی بە دەیان کورد لەو شارە کۆببوونەوە و هەتا بەردەم کۆنسوڵخانەی تورکیا ڕێیان پێوابوو. 
 
هەمان ئێوارە، نزیکەی ٤٠٠ کورد لە بێڕنی پایتەخت لە کاتێکدا ئاڵای پارتی دیموکراتیکی گەلان (هەدەپە)یان بەرز کردبۆوە، هەوڵیان دا خۆیان بگەیەننە بەردەم باڵوێزخانەی تورکیا بۆ ئەوەی گرتنی پەرلەمانتارانی کورد مەحکووم بکەن، بەڵام لە لایەن پۆلیسەوە پێشیان پێ گیرا. بە وتەی پۆلیس، خۆپیشاندانەکە بێ مۆڵەت بووە.

ژێدەر: 24heures


۱۳۹۵/۰۸/۰۶

"نه‌ده‌بوو" | خالید حیسامی (هێدی)

مامۆستا هێدی (٢٧.١٠.٢٠١٦ - ١٩٢٧)


دڵ ئه‌گه‌ر مه‌یلی به‌ دڵداری نه‌دابا نه‌ده‌بوو
خه‌م کراسێک بوو به‌ به‌ژنی نه‌بڕابا نه‌ده‌بوو
مه‌ستی ئه‌و خاتره‌ی ئه‌مباته‌وه‌ جێژوانی کۆن
به‌ دزی بایه‌، ده‌سم ڕۆ نه‌کرابا نه‌ده‌بوو
ئه‌و خه‌یاڵه‌ی له‌ خه‌وێدا شه‌وێ پێی ڕاده‌په‌ڕم
دڵی دێوانه‌ به‌ ڕۆژ لێی نه‌دوابا نه‌ده‌بوو
پڕ له‌ چیرۆکی من و تۆ بووه‌ شار و باژێڕ
ئیتر ئه‌و په‌رده‌ بڵێی هه‌ر نه‌دڕابا نه‌ده‌بوو
من له‌ دووی یار و نه‌یاریش ئه‌وه‌ به‌ دوای منه‌وه‌
له‌و گه‌ڕابام من و، ئه‌و له‌منی گه‌ڕابا نه‌ده‌بوو
هێنده‌ ساڵه‌ی که‌ ده‌ڵێن: کورد هه‌یه‌ ڕزگاری ده‌وێ
په‌ت و سێداره‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڵنه‌خرابا نه‌ده‌بوو؟!
کورد په‌کی که‌وتووه‌ بۆ دوژمنی! دیاره‌ بۆیه‌
خۆبه‌خۆ یه‌کیه‌تی هه‌بوایه‌ ته‌با با نه‌ده‌بوو!
ئه‌وی له‌و خاکه‌ چه‌کی بۆ گه‌له‌که‌ی ده‌س دایه‌
پڕ مه‌ترسی بوو براکه‌م ئه‌گه‌ مابا نه‌ده‌بوو
سه‌ری بۆ دوژمنه‌که‌ی شۆڕ نه‌ده‌کرد پێشمه‌رگه‌
ژن و منداڵی وه‌به‌ر تۆپ نه‌درابا نه‌ده‌بوو
کورد له‌سه‌ر مافی ڕه‌وای خوێن له‌ برینی ده‌ڕژا
دوژمنی تینوو ده‌می پێوه‌ نه‌نابا نه‌ده‌بوو
ژه‌نگی هێناوه‌ له‌ کالانه‌که‌یا تیخی زوان
مشت و ماڵێک نه‌کرابا نه‌سوابا نه‌ده‌بوو
خوێنمژی ده‌وروبه‌ری تێر نه‌ده‌بوون ئاخر، کورد
وه‌ک گه‌لانی دی به‌ سه‌ربه‌ستی ژیابا نه‌ده‌بوو
دڵی کۆستکه‌وته‌ به‌ ده‌ردانه‌وه‌ خوێنی تێزا
چه‌ند تنۆکێکی له‌ چاوم نه‌تکابا نه‌ده‌بوو
ئه‌ی وه‌ته‌ن شه‌رتی مه‌ بوو "هێدی" له‌به‌ر تۆ بمرێ
مردبایه‌ ده‌بوو په‌یمانی شکابا نه‌ده‌بوو!

۱۳۹۵/۰۸/۰۴

چیرۆکێک سەبارەت بە هیچ



ئاسلی ئەردۆغان
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی
 
بە بێدەنگی هاتۆتە ژوورێ، یەکسەر خۆی گەیاندۆتە ئێوە. سەروسەکوتی پەشۆکاوە. تەنانەت بە نیونیگایەک تێ دەگەن دەروونی پڕە لە قسە و دەیەوێ هەڵیانڕێژێ. گەر بێت و خۆی لێ بدەن، وێدەچێ چەندین سەعات بەدەم هەڵبەز دابەزین و ناڵەناڵەوە، خۆ بە خۆ پێ بکەنێ و قسە بکا. قسەکردنێکی نائاسایی و ترسناک کە بە هیچ شێوەیەک سووکنایی بە کەس نابەخشێ. قسەکردنێک کە نازانی ناوی لێ بنێی هاتەران پاتەران یان چوونە ناو بنج و بناوانەوە.
بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی یەکەم ڕستەی دەکەن. ڕەنگە بڵێ پەرێشان دیارن. بە ڕاستیش پەرێشان دیارن. لەوانەیە دەست بکا بە گێڕانەوەی چیرۆکێک: شەوێکی گەرمی ئاخروئۆخری نیسانی ساڵی ١٩٩٤ بوو. ڕادەوەستێ، جگەرەیەک دادەگیرسێنێ، هەمدیس هەوڵ دەدا دەست پێ بکاتەوە: جارێکیان، لە شوێنێکی زۆر دوور لێرە، لە پارزەمینێکی تر و شەوێکی تردا، لە نێو جەرگەی تێکهەڵچوونێکدا تێ گیرابووم. شەوێکی گەرمی ئاخروئۆخری نیسانی ساڵی ١٩٩٤ بوو.
ڕەنگە پاش ئەم دوو ڕستە ڕوون و ئاشکرایانەی سەرێ، جارێکی تر نەتوانێ تێ هەڵبێتەوە، نەتوانێ لەسەر لق و پۆپەکانی پێشوو هەڵنیشێتەوە، ڕستەی بێ سەروبەرە بە دووی یەکدا ڕیز بکا یان دەنا ڕستەگەلی قووڵ، ئاڵۆز و لێک پەیوەنددراو بە داوێکەوە کە خۆ بە دەستەوە نادا. کۆمەڵێک وشەی دووپاتە کە لە جێی خۆیاندا بەکار نایەن، سێ خاڵی ئەوتۆ کە لە بۆشایی زیاتر هیچ واتایەک ناگەیەنن، ئەو فاریزانەی کە دەڵێن: "کەمێک بێدەنگ بە، پشوویەک بدە"... ئاخۆ ئەمە شەڕێکی سەختە دژ بە بێ واتایی، دەست بە یەخەبوونێکی کوێرانەیە یان تەقەڵایەکە بۆ وە قسەهێنانی دونیا، کەس نازانێ. هەرچی بێ، قسەکانی پڕن لە ناهومێدییەکی لەڕادەبەدەر، هەروا بە نیوەچڵی دەبێتە بەرسڤی هەموو شتێک. وەک هەمیشە، هێز و توانای بەردەوامبوون لە خۆیدا دەدۆزێتەوە. هەڵبەت بە پێی پێویست جگەرەی پێیە… ئا لەو ساتەدا دەڵێ، کە بەسەر شۆستەدا ڕێم دەکرد، لە پڕێکا، مانگی نیسانی ساڵی ١٩٩٤، لە شەوێکی دووری پارزەمینێکی دوور، لە کاتێکا لە نێو چەند دزێکی ئۆتۆمبێلدا مابوومەوە، یانی لە نێوەڕاستی ئەو گولـلانەی منیان نەکردبووە ئامانج و هەروەها خۆشیان لێ نەدەبواردم… یانی بە ڕاستی کوێرانە، بە ڕاستی نادادپەروەر… ئەو کاتەی دزەیان قۆڵبەست کرد، کەلەبچەیان لێ دا و بردیانە پشت دیوارەکە… ئا لەو ساتەدا شتێکم بینی کە پێشتر هەرگیز نەمبینیبوو...
لێرەدا ڕادەوەستێ، لە نێوان لێوەکانیدا ئەمدیو و ئەودیو بە بێدەنگی دەکا. خۆی بێ هێز و داماو دێتە بەرچاو… ناتوانێ بڕیار بدا لە کوێ، کەنگێ، لە پەنا خۆی یان لە شوێنێکی زۆر دوور، لە شەوێکی پارزەمینێکی دوور بە دوای ڕاستیدا بگەڕێ…
جا مەرگ و ژین بە بەر چاوما دەهاتن و دەچوون، کە ڕاوەستام و سەیرم کرد، شتێکم بینی کە تا ئەو ساتە هەرگیز نەمبینیبوو: گەورەیی دونیا… دواتر، زۆر دواتر بە بڕیارە گەیشتم خەونێک بوو بەسەر یەکەوەم نابوو. بەڵام هێشتاش نەمتوانیوە ناوێک لەم خەونە بنێم.
کتوپڕ بێدەنگ دەبێ، چاوەکانی زەق زەق لە ئێوە دەبڕێ، لەو بۆشاییە دەڕوانێ وا ڕەنگدانەوەی ئێوەیە. هەست بە بەرتەسکبوونەوەی هۆشیاریی و پچڕانی پەیوەندیی نێوان وشەکان و ماناکانیان دەکەن. ئیتر، لەسەر یەکێک لە خاڵە کوێر و مردووەکانی ژیانە. چیرۆکەکەی لە نێوان سنووری گوتراو و نەگوتراودا تەواو دەبێ و ئێوە بە مەراقەوە چاوەڕێ دەبن ئاخۆ هەمدیس هێزی ئەوەی دێتەوە بەر لەو شوێنە هەڵفڕێتەوە وا پێی گەیشتووە.
بەو چاوانەی هەرچەند زەقن، بەڵام دەرگەکانی توند توند پێوە دراون، قەدەرێک هەروا دەڕوانێ. لە پڕێکا دەڵێ: "ئەوەی ڕاستی بێ، ئێمە قسەیەکمان بۆ گوتن پێ نییە، هاوڕێم!" ڕێک لەو کاتەدا، دەبێ ئیتر لەسەر مێزەکە هەستێ، بڕوا و بچێتەوە نێو قاوغی خۆی. تێدەگەن کاتی ئەوە هاتووە بە هەموو هێزی خۆی ئەو بێدارییە بگێڕێتەوە بۆ دواوە و فەرامۆشی بکا کە بە ژان و ترس و ڕۆندک بەدیی هێناوە… تێدەگەن ئەوەی ڕاستی بێ ئەو فیشەکانەی لە دزە قۆڵبەست کراوەکە گیراون، بەر ئەمیش کەوتوون، لەو ساتەوە، بە مەرگی پیاوە کەلەبچە بە دەستەکە مردووە. ئیتر مەرگ بە دەنگی ئەو دێتە دوو... بۆیەش وشەکانی، وەک ئەو ئاوێنانەی سەردەمی میسری کۆن لەگەڵ مردووان دەنێژران، چ سوودێکیان بۆ زیندووان نییە… دەزانن مرۆڤێکی تێکشکاوە… زۆر پێش ئێستا، ڕەنگە وەک خۆی دەڵێ مانگی نیسانی ساڵی ١٩٩٤ تێكشکابێ، زۆر لێرە دوور، ڕەنگ بێ لە پارزەمینێکی بە ڕاستی دوور کەوتبێتە نێو حەپسی نیگای… ئەو نیگایەش هێشتا نەبڕابێتەوە، ئەو شەوەش هێشتا کۆتایی نەهاتبێ... لەو ساتەوەش بەدوا، ئیدی دونیا ڕووی لێ وەرگێڕاوە، لەوانەیە خۆی لە بێدەنگییەوە پێچابێ تاکوو شان و شکۆی لەدەست نەدا… یان دەنا ڕەنگە تەنیا ڕستەیەک بێنێتە سەر زمان…
''ئەوەی ڕاستی بێ، ئێمە قسەیەکمان بۆ گوتن پێ نییە، هاوڕێم!''

ئاسلی ئەردۆغان:
ئاسلی ئەردۆغان، ڕۆماننووس، ڕۆژنامەڤان و فیزیازان و داکۆکیکاری مافەکانی مرۆڤ ساڵی ١٩٦٧ لە ئەستەنبوڵی تورکیا لەدایک بووە. ساڵی ١٩٩٣ یەکەم ڕۆمانی چاپ و بڵاو بۆتەوە. لە نێوان ساڵانی ١٩٩٩ و ٢٠٠٠ گۆشەنووسی ڕۆژنامەی "ڕادیکاڵ" بووە کە ڕۆژنامەیەکی چەپ بوو و لە ساڵی ٢٠١١ەوە بۆتە نووسەری ڕۆژنامەی "ئوزگور گوندەم"، ئەو ڕۆژنامەیەی هاوینی ئەمساڵ بە بیانووی پڕوپاگەندە بۆ پەکەکە لە لایەن تورکیاوە داخرا و ئاسلی ئەردۆغان لەگەڵ بیست کەسی تر لە نووسەران و هاوکارانی ڕۆژنامەکە ڕۆژی ١٧ی ئاگۆستی ٢٠١٦ قۆڵبەست کرا.
ئاسلی ئەردۆغان، سێپتەمبری ئەمساڵ لە لایەن یانەی قەڵەمی سویدەوە خەڵاتی تۆخۆلۆسکی پێ بەخشرا.

ئەم چیرۆکە لە ژمارە ٥٢٥ی ڕەخنەی چاودێردا بڵاو بۆتەوە.

۱۳۹۵/۰۷/۲۲

بۆب دیلان خەڵاتی نۆبێلی ئەدەبی وەرگرت


بۆب دیلان، گۆرانیبێژ و شاعیری ئەمریکی خەڵاتی نۆبێلی ئەدەبیاتی پێ بەخشرا.

ئەکادیمیای نۆبێل لە سوید، ڕۆژی پێنجشەممە (١٣ی ئۆکتۆبر) بۆب دیلان، گۆرانیبێژ و شاعیری ئەمریکی، بە براوەی خەڵاتی ئەدەبیاتی ٢٠١٦ ڕاگەیاند.

ئەکادیمیای نۆبێل هۆکاری بەخشینی ئەم خەڵاتە بە بۆب دیلانی بۆ "داهێنانی دەربڕینی شاعیرانەی نوێ لە دووتۆیی گۆرانیی کەلەپوری ئەمریکی" گەڕاندۆتەوە.

بۆب دیلان بە یەکێک لە کاریگەرترین سیماکانی مۆسێقای هاوچەرخی ئەمریکا دێتە ئەژمار.

خەڵاتی نۆبێڵ بۆ ئەدەبیات زۆرتر بۆ بەرهەمی چیرۆک و شیعر بە نووسەران دراوە و بۆب دیلان یەکەم گۆرانیبێژە ئەم خەڵاتە وەردەگرێ. سڤێتلانا ئالێکسیڤیچیش کە ساڵی ٢٠١٥ خەڵاتەکەی پێ بەخشرا، لەو دەگمەن نووسەرانە بوو بۆ بەرهەمی تری جیاواز لە ڕۆمان و شیعر ئەم خەڵاتەی بردەوە. دیارە پێشتر برتراند راسێل و وینستۆن چڕچیلیش بە هەمان شێوە ببوونە خاوەنی خەڵاتی نۆبێلی ئەدەبی. 

بۆب دیلان ساڵی ١٩٤١ لەدایک بووە و خاوەنی زیاتر لە پێنجسەد ئاواز و گۆرانییە. 

پار، سڤێتلانا ئالێکسیڤیچ، نووسەری بلاڕووسی ئەم خەڵاتەی وەرگرتبوو.

۱۳۹۵/۰۷/۰۹

وتوێژی ڕۆژنامەی LE TEMPSی سوییسی لەگەڵ سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان



ڕۆژنامەی لۆتۆن
وەرگێڕ لە فەرەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی


نوێنەرانی کوردی عێراق لەگەڵ ئەوەدا نەبوون ماوەی سەرۆکایەتی مەسعوود بارزانی درێژ بکرێتەوە، بەڵام ڕۆژئاوا کە تەواو بە هێرشەکەی سەر موسڵەوە سەرقاڵە، وا دەنوێنێ لەمە بێئاگایە.
ژماردنی پێچەوانەوە دەستی پێکردووە. هێزەکانی سوپای عێراق، هێزەکانی ڕۆژئاوا و پێشمەرگە خۆیان بۆ هێرشی موسڵ، دووهەم شاری گەورەی عێراق ئامادە کردووە کە لە ساڵی ٢٠١٤ەوە لە ژێر چنگی ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) دایە. ڕەنگە ئیتر لەمەودوا مەسەلەی ئەمڕۆ و سبەی بێ: ژمارەیەکی زۆر بەرپرس ڕۆژی ١٩ی ئۆکتۆبریان بۆ هێرشەکە دەستنیشان کردبوو.
نیشانەیەک وەک زۆر نیشانەی تر: ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پەسندی کردووە ٦٠٠ کەسی زیاتر ڕەوانەی شەڕەکە بکات. ئەمریکییەکان (ئێستا زیاتر لە ٤٠٠ سەربازیان لە مەیدانەکە هەیە)، هەروەها بریتانیاییەکان، فەرەنسییەکان و ئاڵمانەکان، کەم و زۆر بە ڕاشکاوی، بە شێوەیەکی چالاک پشتیوانی خۆیان بۆ کوردەکانی عێراق دەربڕیوە کە ڕۆڵێکی سەرەکیی دەبینن لە گرتنەوەی ئەم شارەی بۆتە مەتەرێزی ٤٠٠٠ شەڕکەرێکی داعش لە نێو جەرگەی جەماوەرێکی سڤیلی زیاتر لە یەک میلیۆن کەسدا.
سەرۆکی هەرێمی کوردەکانی عێراق، مەسعوود بارزانی، لەم پێناوەدا هەموو هەوڵێک دەدا. ماوەیەکی کورت لەمەوپێش لە پاریس لە لایەن سەرۆک کۆمار فرانسوا ئۆلاندەوە پێشوازی لێکرا؛ لە کردەوەدا هەموو ڕۆژێ پەیوەندیی لەگەڵ ئەمریکییەکان (و بە تایبەتیش جێگری سەرۆک کۆمار جۆ بایدن) هەیە. جگە لەمەش: ڕۆژی پێنجشەممە، سەردانی بەغدا دەکا، لە کاتێکدا پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتی عێراق و هەرێمی کوردستان لەوپەڕی خراپی دان. بەغدا ماوەی دوو ساڵە لە داهاتی فیدڕاڵ بودجەی هەرێمی نەداوە لە کاتێکدا بە تیۆری دەبێ ئەم بودجەیە بە هەولێری پایتەختی کورد بدا.
گەلۆ مەسعوود بارزانی، قارەمانی ڕووخانی بەرنامە بۆ داڕێژراوی دوایین قەڵای جیهادیستەکانە لە عێراق؟ بەڵام یوسف محەممەد سادق، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان کە بە سەردانێک لە "بێرن"ە، دەڵێ: "بارزانی چیتر سەرۆکی یاسایی ئێمە نییە. چیتر نوێنەرایەتی ئێمە ناکا."
مەسعوود بارزانی کە لە ٢٠١٣ەوە دوو خوولی سەرۆکایەتی تەواو کردووە، توانی لە پەرلەمان ماوەی سەرۆکایەتییەکەی بۆ ماوەی دوو ساڵ بە شێوەیەکی "ئاوارتە" درێژ بکاتەوە. پار، ئەو داخوازییەی هەمدیس نوێ کردەوە. کەچی لە لایەن زۆرینەی پەرلەمانەوە ڕەت کرایەوە. لە لایەکی ترەوە، سەرۆک لە ئۆکتۆبری ڕابردووە لە بەردەم کۆبوونەوەی پەرلەمان بۆتە ئاستەنگ. "هەوڵم دا بچمە هەولێر. لێ لە بازگەیەک لە لایەن کۆمەڵێک پیاوی چەکدار بەربەست کرام. بە هەمان ئەو چەکانەی ڕۆژئاوا ناردبوونی تاکوو شەڕی داعشیان پێ بکرێ"، سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان بە بزەوە وا دەڵێ. ئا بەمجۆرە نزیکەی ساڵێکە سەرۆکی پەرلەمان ناتوانێ پێ بنێتە پایتەختی کوردستانەوە.
یوسف سادق دەڵێ لە ناخی دڵەوە ئاواتەخوازە پێشمەرگە بۆ هەتاهەتایە بەسەر جیهادییەکاندا سەرکەوێ. بەڵام لە بێرن، هەروەک ژنێڤ، لەو شوێنەی چاوی بە بەرپرسانی نەتەوەیەکگرتووەکان کەوت، ناوبراو جەختی لەسەر مەترسییەکانی چاونوقاندن لە حاند ئاریشەی ملهوڕانەی رژیمێکی دۆست بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی دوژمنێکی هاوبەش کردەوە. بە کورتی دەڵێ: "ئێمە سوپاسگوزاری کۆمەڵگەی نێونەتەوەیین بۆ یارمەتییەکانیان. بەڵام ناکرێ کوردەکان تەنیا وەک قوربانی بەکار بێن. کوردەکان بەس سەرباز نین، بەڵکوو ئەوانیش مرۆڤن و کۆمەڵێک ئارمانجی تریان هەیە."
سەرۆکی (پێشوو) مەسعوود بارزانی، پۆستی سەرۆک وەزیرانی داوە بە برازاکەی. یەکێک لە کوڕەکانی بەرپرسی هێزی سەربازییە. یەکێکی تریان ڕاوێژکارێکی سەرەکی خۆیەتی. سەرۆکی پەرلەمان دەڵێ: "سەرجەم پۆستەکان بەسەر بنەماڵەکەی و خزمەکانیدا دابەش کراون." یوسف سادق لەم ڕووەوە پێی وایە: هەروەها هۆزی بارزانی سەرمایەکی زۆریان ڕفاندووە، پارەیەکی زۆریان لە خەزانەی دەوڵەت "حەپەلووش" کردووە کە حاڵی حازر لە سویسرایە.
ناوچەکە خاوەنی یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی نەوت و گازە لە جیهاندا. بەڵام لە ڕووی ئابوورییەوە تەواو تێک شکاوە. یوسف سادق ئاماژە بەوە دەکا: "ئەمە پرسێکی سەرەکییە. لە بەرامبەر گشت ئەو مەترسییانەی لە ناوچەکە هەن، ڕۆژئاوا دەبێ پشت بە شەریکێکی کوردی تەندروست و دیموکرات ببەستێ. ئەمە تاقە ڕێگەی درێژخایەنە بۆ نانەوەی بەربەست بەرامبەر بە توندئاژۆیی."
مەسعوود بارزانی لە بەغدا، لە چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ حەیدەر عیبادی سەرۆک وەزیرانی عێراق، پەیتا پەیتا باسی "پاش موسڵ"ی کرد، بەتایبەت خواستی هاوپیشەکەی دڵنیا بکاتەوە کوردەکان لەو هێرشەی دادێ هەوڵ نادەن خاکی حوکمڕانیان بەرفراونتر بکەنەوە. بە پێچەوانەوە، لەمەڕ ئەگەری گواستنەوەی دەسەڵات لە کوردستان عێراق، هیچ شتێک ئاڵوگۆڕ نەکراوە.

۱۳۹۵/۰۷/۰۶

چەمکی خۆشەویستی لە ڕۆمانی شازادە چکۆل‌دا


ڕێزان فتاح
 
"ئەگەر کەسێک گوڵێکی خۆش بوێت کە لە ملیۆنان ئەستێرەدا تەنیا یەک گوڵی لەو چەشنە هەبێت، ئەوا ئەو کەسە هەر هێندەی بەسە کە لە ئەستێرەکان بڕوانێت و هەست بە بەختەوەری بکات، دەتوانێت بە خۆی بڵێت: ‘گوڵەکەی من لە یەکێک لەو ئەستێرانە دایە.’ بەڵام ئەگەر بەرخێک بێت و گوڵەکەی بخوات، وەک ئەوە وایە هەموو ئەستێرەکان لە پرێکدا پرتەیەک بکەن و بکوژێنەوە."

ئەمە پەرەگرافێکە لە ڕۆمانی شازادە چکۆل‌ی نووسەر و فڕۆکەوانی فەڕەنسی ئانتوان دۆ سانت ئیگزۆپێری، کە دیارترین و پڕفرۆشترین ڕۆمانەکانی سەدەی بیستەمە. لە سالی ١٩٤٣ بۆ یەکەم جار بە زمانی فەڕەنسی لە سەردەمی جەنگی جیهانیی دووەم چاپ و بڵاو کراوەتەوە، ئەوکاتە نووسەر لە ئەمەریکا نیشتەجێ ببوو. بە چوارەمین کتێب دادەنرێت کە زۆرترین وەرگێڕانی بۆ کراوە لە جیهاندا، کە بە زیاتر لە ٢٥٠ زمان و دیالێکت دادەنرێت. یەکێک لەو زمانانە زمانی کوردییە، کە دوو جار وەرگێڕدراوە، یەکێکیان سالی ٢٠٠٧ لە لایەن خەبات عارف و بەڕۆژ ئاکرەیی‌یەوە دەزگای ئاراس چاپ و بڵاوی کردووەتەوە. ئەوەی تریش ئەم ساڵ لە لایەن ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە بە وەرگێڕانی سەلاحەدین بایەزیدی بڵاوی کردووەتەوە. کتێبەکە تاکە بەرهەمی وەرگێڕدراوی نووسەرە بۆ سەر زمانی کوردی، هەرچەندە چەندین بەرهەمی بەناوبانگی تریشی هەیە.

سەرەتا وەرگێرانەکەی دەزگای ئاراس‌م خوێندەوە، دواتر جارێکیش بە زمانی ئینگلیزی و لەم دواییانە وەرگێرانەکەی ناوەندی غەزەلنووس‌م خوێندەوە. لەم سێ جار خوێندنەوەیەمدا دەتوانم بڵێم بە ڕاستی ڕۆمانێکە نەک سێ جار بەڵکو شایستەی خوێندنەوەی زیاتریشە، زێدەڕۆیی نییە ئەگەر بڵێم لەهەر قوناغێکی تەمەن پێویستە جارێک بخوێندرێتەوە. ڕۆمانێکە بۆ گەورە و منداڵ دەشێت، بە دەقێکی فەلسەفی قووڵ دادەنرێت. پوختەی ڕۆمانەکە باس لە چیرۆکی فڕۆکەوانێک دەکات کە بە ناچاری لە بیابانێک دەنیشێتەوە بە هۆی شکانی پارچەیەک لە مەکینەی فڕۆکەکەی، ئەو کاتەی بە چاککردنەوەی خەریک دەبێت لە پڕ چاوی دەکەوێت بە بوونەوەرێکی بچکۆلانە و سەیر، دواتر بە تێپەربوونی کات بۆی دەردەکەوێت کە ئەو مرۆڤە بە تەنیا لەگەڵ گوڵەکەی لەسەر ئەستێرەیەکی دوور دەژی و بە گەشتێک هاتووەتە سەر هەسارەی زەوی، لە ماوەی گەشتەکەیدا چەندین ئەستێرەی تری بینیوە و ئاشنایەتی لەگەڵ مرۆڤ و ئاژەڵاندا پەیدا کردوە و فێری چەندین وانە بووە.

نووسەر جەختی لەسەر چەند بابەتێک کردووەتەوە وەک ئەوین، هاورێیەتی، سەفەر و گەڕیدەیی، گرنگیدان بە ئارەزوو و خولیاکانی منداڵان و گوێگرتن لە خواستەکانیان و لێک تێگەیشتن و پەیوەندیی نێوان مرۆڤەکان. چیرۆکی ڕۆمانەکەی لە ڕووداوێکی ڕاستەقینەی ژیانی خۆی وەرگرتووە، کە لە ساڵی ١٩٣٥ ڕووی داوە، کاتێک لە پاریسەوە بە هاوەڵی لەگەل هاوڕێ فرۆکەوانەکەی، ئەندرێ پریڤۆت، بەرەو سایگۆن بەڕێ دەکەون، لە ڕێگە فڕۆکەکەیان تێک دەشکێت و ڕێگەیان لێ ون دەبێت بۆ ماوەی ٣ ڕۆژ لە ناو بیاباندا دەمێننەوە، بە هۆی گەرمی و وشکیی بیابانەوە ڕووبەڕووی مەرگ دەبنەوە. لە ڕۆژی چوارەمدا بە شێوەیەکی پەڕجووئاسا لە لایەن هۆزەکانی بیابان لەم کارەساتە ڕزگاریان دەبێت. دواتر ئەم بەسەرهاتە دەبێتە هەوێنی داڕشتنی دەقێکی بەهادار و گرنگ لە ناو دونیای ئەدەبی جیهانی. چیرۆکێکی پڕ خەیاڵ و فەنتازیای جوان لە پشت هەر دێڕیکی کە مانایەکی قووڵی فەلسەفی و چەندین وانەی لە خۆ گرتووە نەک تەنیا منداڵان و لاوان بەڵکو بۆ هەموو تەمەنێک دەشێت و سوود و کەڵکی هەیە.

قسە لەسەر شێواز و تەکنیکەکانی ڕۆمانەکە ناکەم و هەروەها لە ڕووی باشی و خراپییەوە وەرگێڕانەکان هەڵناسەنگێنم و بەراوردیان ناکەم، بەڵام هاندەری سەرەکی لەم نووسینەدا بریتییە لە بابەتی هاوڕێیەتی و خۆشەویستی کە پانتاییەکی فراوانی لە دەقەکەدا گرتووە.

دەکرێت بڵێین مرۆڤ ئەو گیانلەبەرەیە کە بەبێ خۆشەویستی هەڵناکات و تووشی سەرلێشێواوی دەبێت، پێویستی بە دڵنەوایی و پەناگەیەک هەیە. ئەوە قسەکردن و فێربوونی زمان نییە کە مرۆڤ لە گیانلەبەرانی تر جیا دەکاتەوە، بەڵکو خۆشەویستییە. هەرکاتێک ئەم خۆشەویستییە لە مرۆڤدا سەری هەڵدا، دەبێتە خاڵی بنەڕەتیی گۆڕانکاری، بە چەشنێک دەبێتە گەیەنەرێک مرۆڤ بە خودی ڕاستەقینەی خۆی ئاشنا دەکاتەوە. لێرەدا دەبێت بپرسین ئایا خۆشەویستی چییە؟ خۆشەویستی ئەو پەیوەندییە تۆکمەیەی نێوان دوو کەسە کە حاڵەتێکی دەگمەن و سەیرە، پلەیەکی سەرووترە لە هەر جۆرە پەیوەندییەکی تر، چونکە لە خۆشەویستیدا هێزێک بۆ پێکبەستنەوە هەیە کە هیچ بەربەست و لەمپەڕێک نابێتە ڕێگر و هیچ دەسەڵاتێکی دەرەکی پێگەی لەق ناکات، ئەمەش خۆی لە هێزی ڕۆحی دەبینێتەوە. لەمەڕ پێویستبوونی دوو بونەوەر لە خۆشەویستیدا، فەیلەسووفی فەڕەنسی ئالان بادیۆ دەڵێت: “خۆشەویستی چەشنێک بیناکردنە، ئەو ژیانەیە کە بینا دەکرێت، بەڵام نەک تەنیا لە ڕوانگەی یەکەوە، بەڵکو لە ڕوانگەی دووەوە، ئەمە ئەزموونکردنی ژیانێکە کە کۆڵەکەی ئەوینە. لە خۆشەویستیدا تۆ بە ویستی خۆت و بێ زۆرلێکردن ڕازیت بە بەرامبەرەکەت بەو شێوەیەی کە هەیە، هەروەها تۆ تەنیا بەرپرسیارێتیی خۆشویستنی ئەوی ترت لەسەر شانە بێ گوێدانە ویستەکانی خۆت، ئەوت بە لاوە گرنگە بەر لە خۆت، بێ ئەوەی خۆشت  فەرامۆش بکەیت. تا دڵ فراوانی و تێگەیشتن لە یەکتر زیاتر بێت، سەرئەنجام ئەم ئەوینە زیاتر پەرە دەسێنێت و باڵاتر دەبێت.” هەر لەم بارەیەوە فەیلەسووفی هیندی کریشنا مۆرتی لە کتێبی فەرهەنگی فێربوون و خۆشەویستیکردندا دەڵێت: “خۆشویستن واتای ئەوە دەگەیەنێت کە تۆ هزر و دڵ و تەواوی بوونایەتی خۆتی پێ ببەخشیت و هیچت لەو نەوێت و بۆ بەدەستهێنانی سۆز و خۆشەوستی کاسەی گەدایی نەگریتە دەست. ئەگەر ئەم جۆرە خۆشەویستییە بوونی هەبێت، چیتر توڕەبوون بە لامانەوە گرنگ نابێت.”

ئێستا با بزانین ئەو هاورێیەتی و خۆشەویستییەی کە ئانتوان لە شازادە چکۆلدا باسی دەکات، چییە؟ ئانتوان باس لەهاوڕێیەتی و خۆشەویستیی بێ مەرج دەکات کە مرۆڤایەتی پێوستی پێیەتی بۆ ڕزگاربوون لەم بارە ناهەموارەی کە تێیکەوتووە. ئەو چەشنە هاوڕێیەتی و خۆشەویستییە بریتییە لەو پەیوەندییە ڕاستەقینەیەی کە دەگمەنە لەم سەردەم و زەمەنەی ئەمڕۆماندا کاتێک بەها بنەڕەتییەکانی مرۆڤبوون کاڵ بووەتەوە و شەڕ و کوشتار و خۆپەرستی بە هەموو سووچێکی ئەم جیهانەدا تەشەنەی کردووە. بۆیە گرنگە کتیبگەلێکی لەم چەشنە بخوێندرێنەوە و ڕاڤەی وردیان بۆ بکرێت. ئایا ئێمە چەندە پاک و سادە و بەبێ مەرج دەتوانین هاوڕێیەتی و خۆشەویستی بکەین؟ وەک ئەوەی کە جوبران خلیل جوبران لە پەیامبەردا دەڵێت: “ئاگەدار بن لە هاوڕێیەتیتاندا هیچ مەبەستێکتان نەبێت، جگە لە قووڵکردنەوەی ڕۆحی هاورێیەتی.” هاوڕێیەتییەک لە هەموو کات و ساتەکاندا بێت و لە خۆشی و ناخۆشییەکان پشتوپەنات بێت نەک بۆ پڕکردنەوەی کاتی بەتاڵ و سوود و بەرژەوەندی. دواجار هاوڕێیەتی و خۆشەویستی و قبووڵکردنی ئەوی تر وەک خۆی بەبێ دەستکاریکردنی ڕۆحی ڕووتی، ڕزگارکاری ئەم دونیا جەنجاڵ و قەرەباڵغ و سەرلێشێواوەیە. گەر سەرنج بدەین دەبینین تەکنەلۆژیا و ئەم هەموو پێشکەوتنانەی مرۆڤ بە هۆی زانست بە دەستی هێناوە، کاریگەریی خۆی داناوە لەسەر پەیوەندیی مرۆڤەکان، پەیوەندییەکانی لاواز کردووە، تەنافی خۆشەویستیی هەقیقی نێوان مرۆڤەکان تەنانەت بۆ خودی خۆشیان ئەوەندە باریک بووەتەوە لە پسان نزیکە. دەشێت هەر ئەم خۆشەویستییەی ئانتوان باسی لێوە دەکات، ئەو خۆشەویستییە بێت کە تەواوی نووسەران و فەیلەسووفان هەر لە کۆنەوە تاکو ئێستا باسیان کردووە، لەوانەش شاعیری فەڕەنسی ئارسەر ڕامبۆ لە وەرزێک لە دۆزەخدا بۆچوونی وایە خۆشەویستی هێزی ئافراندن و داهێنان دەداتە مرۆڤ و کلیلی سەلماندنی خودە، کاتێک دەڵێت: “خۆشەویستی ئەو کلیلەیە، ئەم سروشەیە، دەیسەلمێنی کە من خەون دەبینم.” لە شعرێکی تردا دەڵێت: “خۆشەویستی، وەک چۆن دەزانین دەبێ سەرلەنوێ دابهێندرێتەوە.” ئەمەش ئەم دەستەواژەیەیە کە فەیلەسووفی فەڕەنسی ئالان بادیۆ پشتگیری لێ کردوە سەبارەت بە دووبارەداهێنانەوەی خۆشەویستی، وە ئەو پێی وایە: “بەو چەشنەی کە هەموومان دەزانین، خۆشەویستی دووبارەداهێنانەوەی ژیانە و سەرلەنوێ داهێنانەوەی خۆشەویستی هەر هەمان سەرلەنوێ داهێنانەوەی ئەو داهێنانە دووبارەیەیە.”

گرنگترین شتیش نەشاردنەوەی هەستی خۆشەویستییە, چونکە دەربڕینی ئەم هەستە بۆ دەوروبەر و مرۆڤەکان ئەوەندە سەخت بووە، کاتێک تەکنەلۆژیا دەستی خستووەتە قوڕگی هەموو مرۆیەک، سادەیی لە بیر مرۆڤ بردووەتەوە و وای لێ کردوە کە نرخ و بەها بداتە شتانێک کە بنەڕەتێکی ئەوتۆیان نییە، لایەنی رۆحی و مەعنەوی فەرامۆش کردووە، بەهاکانی خۆشەویستی و هاوڕێیەتی لە لای کاڵ بووەتەوە. دەبینین کە مرۆڤ لە هەوڵی سڕینەوەی ئەوی تردایە و خۆشەویستی بۆ شتە فانی و ڕووکەشییەکانی وەک هێز و دەسەڵات و ناوبانگ و سەروەت و سامان زۆرترە وەک لەوەی بۆ ڕۆحی ڕووتی ئەوانی دی. خۆشەویستییەک ببێتە هەوێنی جوانترین کردار و هەڵسوکەوتەکان، ببێتە داینەمۆی ژیانێکی پڕ لە نەمری. خۆشەویستی مانای سنووردارکردن و گۆڕینی سروشتی کەسی بەرامبەر نییە، بەڵکو ڕازیبوونە پێی بەو شێوەیەی کە هەیە. خۆشەویستی هونەرە، ئەم هونەرەش پێویستی بە ئەزموون هەیە، ئەوانەی ئەم بەهرە و هونەرەیان هەیە لە ژمارەدا کەمن، لە زەمەنێکی وەک ئەمڕۆدا گرنگە بگەڕێینەوە باوەشی میهرەبانیی خۆشەویستی تا بتوانین بە یەکەوە هەڵبکەین و بژین. ئیستا ئەگەر دونیایەکی خاڵی لە خۆشەویستی وێنا بکەین، بزانین تا کوێ و چەندە لەوێ دەتوانین هەڵبکەین؟ بێگومان زۆر سەختە، چونکە خۆشەویستی ڕایەڵەی پێکبەستنەوەیە کە نەبێت، سەرلەبەری گەردوون لە یەک هەڵدەوەشێتەوە.

شازادە چکۆڵ ڕۆمانێکە هەڵوەستەت پێ دەکات، لە بەردەم ئاوێنەکەی ڕات دەگرێت، ڕووبەڕووی چەندین پرسیارت دەکاتەوە، وانەیەکی بەنرخی خۆشەویستی، سەفەر، گەڕیدەیی، مامەڵەکردن، پەیوەندییەکی تۆکمە و تێگەیشتن لە دونیای پاکوبێگەردی منداڵانت فێر دەکات.

ئەرێ ئاخۆ ئێمە دەبێت چەند کەسمان بە چەشنی شازادە چکۆڵ گیرمان خواردبێت بە دەست تاقە گوڵەکەمان و نەمانتوانیبێت لە زمانی بگەین؟ ئەو کاتەش ڕووبەڕووی دۆخێکی سەیر و پڕ لە نائومێدی ببینەوە و نە بمانەوێت ئەستێرەکەمان بە جێ بهێڵین و نە بەرگەی ئازار و ناڕەحەتی و شەونخونی بگرین، چەند کەسمان بیری لە بەجێ هێشتن کردووەتەوە؟ دڵگران بووە لەوەی کە خۆشەویستەکەی قسەی دڵی ئەوی نەکردووە بێئاگا لەوەی کە خۆشەویستەکەی هیچ مەبەستێکی ئەوتۆی نییە لە ناز و مەکرەکانی، تەنیا دەیەوێت پیشانی بدات و بڵێت ئەوە منم تاکە هاوڕێ و خۆشەویستی تۆ.

خۆشەویستیی شازادە چکۆل خۆشەویستییەکی ڕاستەقینە بوو، پڕ بوو لە میهرەبانی و سۆز و فیداکاری و خۆنەویستی. ئەو بە دڵ خزمەتی گوڵەکەی دەکرد هەموو بەیانییەک ئەستێرەکەی خاوێن دەکردەوە لە تۆوی نامۆ و پنچکەگیا. وەختێکیش لە گوفتار و قسەکانی ماندوو و ناڕەحەت دەبێت، سەری خۆی هەڵدەگرێت و تاقەگوڵەکەی بەجێ دەهێلێت و لە تاو خۆشەویستییە پاکەکەی گەشتێکی دوورودرێژ دەست پێ دەکات. ئەو کاتەش کە لە مانای فانییەت تێدەگات، پەشیمانی دای دەگرێت و دەڵێت: "ئەوسا لە هیچ نەگەیشتم، من دەبوو لە ڕووی هەڵسوکەوتیەوە هەڵمسەنگاندبا نەک لە ڕووی قسەکانیەوە. ئەو منی سەرڕێژی بۆن و بەرامەی خۆی کردبوو و دەوروبەری ڕووناک کردبوومەوە. دەبوو سەری خۆم هڵنەگرتبایە و بەجێم نەهێشتبا. دەبوو هەستم بەو سۆز و نەرمونیانییەی کردبا کە لە پشت فێڵە بێ گوناهەکانیەوە حەشاردرابوون. گوڵان پڕن لەم چەشنە هاودژییانە. بەڵام چی بکەم، من لەوە کاڵفامتر بووم کە بزانم چۆن ئەوم خۆش بوێت."

شازادە چکۆڵ لەسەر قسەکانی گوڵەکەی بڕیاری دا نەک لەسەر هەڵسوکەوتەکانی، سەرئەنجام دەیەوێت بە گەورەکان بڵێت تکایە ڕووکەشبین مەبن، تکایە با چاوەکانتان تۆزێک فراوانتر بێت و دوورتر بڕوانن، هەوڵ بدەن ئەوەی لە پشتی پەردەکانەوە شاردراوەتەوە ببینن، چونکە لەم جیهانەدا شتانێک هەن بە چاوە ئاساییەکان نابینرێن، دەبێت هەوڵ و تەقەڵای بۆ بدەیت تا تروسکایی بینایی دەدۆزیتەوە، تاکە رێگەش بۆ دۆزینەوەی ئەو تروسکاییە خۆشەویستییەکی ڕاستەقینەیە، کە لە پێناویدا ئامادە بیت گیانت فیدا بکەیت، خۆشەویستییەک کە دەرگەکانت بۆ واڵا دەکات و بە ناو ژوورەکانی کۆشکەکەیدا یەک بە یەک دەتگێرێت، خۆشەویستییەک کە تێیدا بوون بە هەموو شتەکانی ناویەوە جوان دەبینیت، تەنانەت بەو شتانەش کە لە چاوی ئەوانی تردا ناشیرینە. شازادە لە گەشتەکەیدا بە دوای هاودەم و هاوڕێیەکدا دەگەڕا، ئاشنای مرۆڤ و ئاژەڵان بوو، بەڵام هیچ کامیان سەبر و ئارامییان پێ نەبەخشی و لە کۆتاییدا بڕیاری دا بگەڕێتەوە سەر ئەستێرەکەی و لە لای تاقەگوڵە بێهاوتاکەی بۆ هەمیشە ئۆقرە بگرێت.

سەرچاوە: ماڵپەڕی دیدی من

۱۳۹۵/۰۶/۳۱

"گورگ و سەگ"، ئەفسانەکەی ئەمڕۆ

پاتریس فرانچێسکی
لە فەرەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی
 

"بەها تینووی مەترسییە."
سێنێکا، دەربارەی ویست.

بەرەی تەلمەعرووف، باشووری ڕۆژهەڵاتی قامیشلی، ئۆکتۆبری ٢٠١٤.
هەمدیس گەڕاومەتەوە بۆ ڕۆژئاوا. ژێرار شالیانم لەگەڵ دایە. ساڵی ٢٠١٢، ئەم هاوڕێ قەدیمییەم - لە سەرەتاکانی شەڕی ئەفغانستانەوە یەکتری دەناسین - ناوەندێکی لێکۆڵینەوەی ستراتژیی لە زانکۆی هەولێر دامەزراند. لەوێ چەند مانگ لە ساڵدا وانە دەڵێتەوە. ئەو و کوشنێر لەو دەگمەن کەسە کاریگەرانەن کە داشداری کوردەکانن - دەمەوێ بڵێم: پابەند و چالاک هەر لە یەکەمین ساتەکانەوە - و وەک باندێکی چاکمان لێهاتووە. بیرەوەریی هەندێک دانیشتنی شەوانەی باڵەخانە گەورەکەی شالیان کە حکومەتی بارزانی پێشکەشی کردووە، هەرگیز لە یاد ناکەم، جارجارە ئەحمەد بامەڕنیش کە لە بەغداوە دەهات بەشداری کۆڕەکانمان دەبوو. گفتوگۆی سیاسی و ستراتیژی لە دەوری بوتڵە شەراب و ئارەقی چاک تێکەڵ بە تێبینییەکانمان سەبارەت بە ژیان و مرۆڤەکان دەبوو و دواجار درەنگانی شەو بە خوێندنەوەی شیعری لەبەرکراو یان هەندێ جار پێداچوونەوەی دەقێکی جەنجاڵی ڕۆژنامەی لۆمۆند کۆتایی دەهات.
کار و خەباتی سەربەخۆ چێژبەخشە…
دۆخی ئەمنی لە کوردستانی عێراق لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش و دەسپێکی شەڕی کۆبانێ ئەوەندە لاواز بووە کە حکومەتەکەی بارزانی دوو لیمۆزینی زرێپۆش و پێنج حیمایەی پێ داین تاکوو بگەینە سنووری جەزیرەی سووریا و بە دڵنیاییەوە لە دیجلە - و پردە تووک لێکراوە هەڵپەسێردراوەکەی - بپەڕینەوە. سەفەرەکەمان بە تەکسی یان بە ئۆتۆمبێلی شۆڕشگێڕانی ڕۆژئاوا درێژە پێ دا تاکوو لە وڵاتێکەوە دەربازی وڵاتێکی دیکە بین، لە ناز و نیعمەت و باق و بریقی کوردستانی عێراقەوە بۆ دەستکورتی و سادەیی کوردستانی سووریا.
لە سەر ئەم مژارە، من و شالیان بە جیاوازیی جەستەیی نێوان حیمایەکانمان، ئەوانەی سەر بە بارزانی و هاوتاکانی ئاسایشیان لە ڕۆژئاوا ڕادەبوێرین. دەستەی یەکەم: قەڵەو و ورگن. دەستەی دووەم: کز و زراڤ. لە ڕوانگەی ئێمەوە هێمایەکی سەمبۆلیک بۆ ئەفسانەی گورگ و سەگەکەی لافۆنتێن -  نووسەرێک بۆ گەورەکان، هەڵبەت بێ پێداگری کردن - کە کاکڵە سەرەکییەکەی سەبارەت بە ئازادی و ڕەهەندەکانییەتی. لێرەدا ئەگەر بمانەوێ بە تەواوی چاوگەی ئەو کەسایەتییانە دەرک بکەین کە لەم چیرۆکەدا خراونەتە ڕوو، بیرهێنانەوەی خووی دوو کارەکتەرەکەی ئەم ئەفسانەیە بێ سوود نییە: لە هەمبەر گورگی لەر و لاواز کە هەموو مەترسییەک دەداتە بەر چاو تاکوو ئازادانە بە نێو لێڕەواردا بێت و بچێ، سەگێکی قەڵەوی قەڵادە لە مل ئەو حەسارە ئارامە هەڵدەبژێرێ وا لە ژێر چاودێری و پاراستنی خاوەنەکەی دایە. لە ماوەی بیست ساڵ ئاشتی و پێشکەوتنی ئابووری، هاوڕێیانی کوردی عێراقمان، کە جاران کز و زەعیف  بوون، بێشەرمانە قەڵەو بوون - بە تەواوی مانای وشە. وەک هەمیشە لەو هەلومەرجانەدا، لە ئازادی خۆیان غافڵ مان وەک ئەوەی چیتر ئەو سەرکەوتنە نەبێ باوکەکانیان باجی گەورەیان بۆ دابێ، بەڵكوو جۆرێک دیاریی خۆڕایی بێ کە نرخە ڕاستەقینەکەی لەناو چووبێ. ئەوان یاساکانی مێژوو، وزەی گەلان و هێزی ئایدیۆلۆژیاکانیان لە بیر چۆوە. ناوەندگەلی بازرگانی، پارکی سەرنجڕاکێش و هۆتێلی لووکس و سەرجەم ئەو شتانەیان بونیاد نا ڕۆژێک ئەوان لە دووبەی بچوێنێ، لە کاتێکدا هەروا بەو دوژمنانە دەور درابوون کە ئاواتیان دۆڕانی ئەمان بوو. بوونە بەکارهێنەر و تا ئاستێک چوونە پێش کە مناڵانی گرفتاربوویان بە یاری ڤیدیۆ و مۆبایلی هۆشمەند لە سەرجەم خزمەتگوزارییە سەربازییەکان دوورەپەرێز بگرن. لەم ڕووەوە کەمێک گەندەڵی، برسێتی مادە و کۆڵێک سات و سەودا و هەموو شتێک ئامادە بوو بۆ ئەوەی تراژیدیاکە ڕوو بدا. کاتێک هاوینی ٢٠١٤ ئیسلامییە تەیارەکانی داعش هێرشیان هێنا، پێشمەرگەکان کە لە چوارچێوەی سوپایەکی فەرمیدا ڕاهاتبوون، بە هەمان شێوازی سەربازەکانی عێراق لە موسڵ پاشەکشەیان کرد. چییان لێ هات ئەو جەنگاوەرانەی تا مەرگ شەڕیان دەکرد؟ ئیتر کەسێک نەبوو بەرگری لەو ئازادییە بکا کە وەچەی پێشتر بە هەزار حاڵ دەستەبەریان کردبوو.
لەمەوبەدوا، "سەندرۆمی هەولێر" بۆ من نیشانەی وەسوەسەی وازهێنانی ئازادییەکان دەبێ بۆ ئارامیی گوێلکی زێڕینی بەکارهێنان.
شالیان بە گاڵتەوە سەبارەت بە هاوڕێ پێشمەرگەکانمان دەیگوت: "کە دە بیست کیلۆ زیاد بکەی، تەنانەت ڕاکردنیش ئەستەم دەبێ."
لەو ساتە تاریکانەدا، شڵەژان بەسەر هەولێردا زاڵ ببوو، تا ئاستێک کە خەڵک خۆی حازر کردبوو پەنا بۆ شاخ و داخ بەرێ، وەک ڕۆژە هەرە سامناکەکانی سەردەمی ڕژێمی سەددام حسێن. کوردەکانی عێراق لەپێناو پاراستنی پێتەختەکەیان ناچار بوون دەستەوداوێنی ڕۆژئاوا بن کە سەرەتا فڕۆکە و پاشان ڕاوێژکار و دواجار چەک و تەقەمەنیان بۆ ناردن. بەڵام لەم بەینەدا، لە مەیدانەکە، ئەوە گورگە لاوازەکانی یەپەگە بوون بە هانای برا عێراقییەکانیانەوە چوون - بە یارمەتیی برایانی تریان لە پەکەکە کە دەستوبرد لە چیاکانی تورکیاوە شۆڕ ببوونەوە. ئاڵدار خەلیل، "بەتریقەکە"، چاودێری ئۆپەراسیۆنەکانی کردبوو. وەک دواتر پێی گوتم شەڕێکی سامناک بوو. گەرما تاقەتپڕووکێن و بای لم هەموو شتێکی گەسک دابوو، ئیسلامییەکان خۆیان شەڕکەر نیشان دابوو، گورگە لاوازەکانیش بە هەمان شێوە.
داعش دەیویست هەولێر بگرێ، وەک چۆن موسڵی گرتبوو، وەک چۆن چەندین شاری تری عێراقی گرتبوو. هاوکات هەوڵی دەدا ئێزدییەکان و ئاینی باب و کاڵیان لەناو ببا. یەپەگە پاشەکشەی بە ئیسلامییەکان کردبوو و کۆریدۆرێکی مرۆیی بەرەو خاکی خۆیان چێ کردبوو و ئەم بێبەختانەی لە قڕبوون پاراستبوو. بۆ یەکەمجار ڕای گشتی نێونەتەوەیی ددانی بە بوێری کوردەکان دانا.

ئێستا لە قامیشلین، لە پێتەختی ڕۆژئاوا. ئەو هەواڵانەی لە کۆبانێوە دێن، بە هیچ شێوەیەک دڵخۆشکەر نین. سەربازگە هەروا خۆڕاگری دەکا، بەڵام هەروا مەحاڵە خۆت بگەیەنیتە شاری ئابڵۆقەدراو. ئێمە دەمانتوانی لە ڕێگەی تورکیاوە هەوڵ بدەین، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی لەقاودانی سیاسەتی دژەکوردی حکومەتی ئەردۆغان بۆ ڕای گشتی لەلایەن ئێمەوە، ئەم ڕێگەیە جێی متمانە نەبوو. لە باشترین حاڵەتدا دەردەکراین. چوون بۆ کۆبانێ لە ڕێگەی جیزرەوە دە قات خراپترە. مەترسیی چوون بە نێو بەرەی ئیسلامییەکانی باکووری سووریا بە ڕادەیەک زۆرە کە ڕێدوور خەلیل، "ئوکرانییەکە"، ئامادە نییە ڕیسکێکی وەها گەورە بۆ ئامانجێکی سنووردار بگرێتە بەر چاو. پێم دەڵێ:
"نیوەی ئەو هێز و کۆمەک و تەقەمەنییەی هەوڵ دەدەین لەم ڕێگەیەوە بیگەیەنین، هەرگیز ناگاتە شوێنی خۆی. نابێ لە خورت و خۆڕایی خۆتان بە کوشت بدەن…"
عەبدولکەریم عومەر، بەرپرسی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان، بە پێی توانا ئەهوەنم دەکاتەوە: "گەلەک شت هەن لە بەرەکانی دیکە ئەنجام بدرێن، هێشتا تەواو نەکراون…"
عەبدولکەریم پیاوێکی کورتەباڵای خڕ و قەڵەو و پانە. هەمیشە قاتێکی تەنگ تەنگ لەبەر دەکا و دەڵێی ئێستا نا ئێستا دەتەقێتەوە. لە ژیانی مەدەنیدا دەرمانساز بووە و ماوەیەک لەگەڵ خالید عیسا لە دیمەشق خوێندوویەتی و لەپێناو داننان بە وڵاتەکەی تێدەکۆشێ: "لەگەڵ شالیانی هاوڕێت، دەتنێرمە بەرەی تەلمەعرووف کە ئێستاکە بەرەی هەرە ستراتژییە. چل کیلۆمەتر لە قامیشلی دوورە. ئەگەر ئیسلامییەکان بڕیاریان دا دەست بەسەر پێتەختەکەمان دابگرن، ئەوا لەم دەڤەرەوە هێرش دێنن. چل کیلۆمەتر هیچ نییە. لەوێ، هەموو ڕۆژێ شەڕ دەکەین بۆ ئەوەی ڕێگەیان نەدەین مەترێک چییە پێشڕەوی بکەن."
تەلەمەعرووف، چەند ڕۆژ دواتر. دیسان دڕکەڵانێکی شۆرەکات ئاسا. دیمەنێکی بێ کۆتایی، چۆل و هۆل، لێرە و لەوێ گوند و ئاوەدانی. چەند تەپۆڵکەیەکی پرژ و بڵاو بەسەر ناوچەی شپڕێوی محەڕەمەدا دەڕوانن و بەرەکانی جەنگ لێک جیا دەکەنەوە. یەکینەیەکی گەنجی سەر بە یەپەژە تەپۆڵکەی سەرەکیی بە دەستەوەیە. هەفتەی ڕابردوو، جیهادییەکان پاش شەوێک ململانێی دژوار توانیان ئاڵوگۆڕی بەسەر پێگەکەیاندا بێنن. دوو ڕۆژ دواتر، ئەندامانی یەپەگە و یەپەژە هێزێکیان ناردە نشێوەکان و دەستوبرد گردەکەیان لە چنگ دەرهێنانەوە. کوردەکان ئامادە نەبوون بە هیچ شێوەیەک ڕێگە بە ئیسلامییەکان بدەن تۆپخانەکانیان لەسەر ئەو تەپۆڵکانە سەقامگیر بکەن و لەوێوە گوندەکانیان بدەنە بەر تۆپ. دە کەسێک لە هێرشەکەدا مردوون و سێ ئەوەندەش بریندار بوون. شێوازێک لە جەنگی دیێن بیێن پوو لە چۆلەوانی و دەشتدا.
ئیسلامییەکان بۆ دزەکردنە نێو هێڵەکانی کورد و بەدەست خستنی گردەکە ئۆتۆمبێلێکی خۆکوژیان بەکار هێنابوو. تەکنیک و میتۆدی باوی خۆیان. ئۆتۆمبێلێک بە ماددەی تەقەمەنی دەئاخنن و شۆفیرە خۆکوژەکەی لە باشترین شوێن کە بتوانێ درز بخاتە نێو سیستەمی بەرگریی لایەنی بەرامبەرەوە خۆی دەتەقێنێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانن پاشان لەوێوە هەڵمەتی هێرشبەرانە دەست پێ بکەن. لەو ئۆتۆمبێلەی لێرە سوودی لێ وەرگیراوە، بە گشتی پارچەیەکی ئەوتۆ نەماوەتەوە. لە دەربەندی خوار تەپۆڵکەکەوە ئۆتۆمبێلەکە لەت و پەت بووە. ناخ و هەناوی هەڵدڕاوە و بۆتە خەڵووز، لەگەڵ ئەوەشدا دەکرێ شوێنەواری گەلێک گولـلە ببینی کە هەوڵ دراوە بەر لەوەی ئۆتۆمبێلەکە بە ئامانج بگا، بیتەقێننەوە.
ئەندامێکی یەپەژە ڕادەگەیەنێ: "لە کۆبانێ، دۆخەکە دە قات خراپترە. لە شەڕی کۆڵان بە کۆڵان، جیهادییەکان بارهەڵگری خۆکوژ دەنێرنە نێو هاوڕێکانمان و چونکە سپەریان هەیە، ناتوانین پێشیان پێ بگرین. ئەم ئۆتۆمبێلانە باڵاخانەکان بە تەواوی لەناو دەبەن. سەرباری ئەمەش، ئیسلامییەکان ناتوانن پاشەکشەمان پێ بکەن. بۆیە خۆکوژەکانیشیان دەنێرن کە پشتێنی پڕ لە تەقینەوەیان بەستووە. ئەوان شێتن…"
شەڕی ئەم چەکدارانەی داعش سەیروسەمەرەیە. ئەوان شێوازی بەدەوی و میتۆدگەلی جەنگی مۆدێڕن، کەلوپەلی ئاڵۆز و کەرەستەی سادە، وەک ئەو بۆمبە کوشندە دەستکردانەی بە بوتڵە گاز دروستاین دەکەن، تێکەڵ بە یەک دەکەن.
فڕۆکەیەک بە نێو چەقی ئاسماندا تێپەڕ دەبێ، وەک خووشینی ڕووناکاییەکی تیژ، لە دوورەوە چەند ئامانجێکی نادیاری دەرەوەی خاکی کورد بۆردومان دەکا. هێرشی ئاسمانیی هاوپەیمانەکانە. ئەندامانی یەپەژە پێدەکەنن. ئەوە پشتیوانی ئاسمانییانە کە خۆ لە شەڕەکە هەڵدەقورتێنێ، هەرچەند ئەمڕۆ بە قازانجی سوپای ئازادی سووریایە کە لە پێداگرترین گرووپەکانن هاوکاریی کوردەکان دەکەن. ئەگەر ئەم هێرشە هەواییانە نەبوایەن، بێگومان بەرهەمی چەکە قورسەکانی داعش جیاواز دەبوو.
ڕۆژێکی ئارامە. لە بن سێبەری دارێکی تەنیشت تۆپخانەیەک لەگەڵ ئەو یەکینەیەی یەپەژە کە ئەرکی پاراستنی تەپۆڵکەکەی بە ئەستۆوەیە، چای دەخۆینەوە. ژمارەی کچەکان لەو پێگەیە تەنانەت ناگاتە بیست کەس، هەر یەکە و کڵاشینکۆفی خۆی بە دەستەوەیە. وەک هەمیشە، هێزەکانی کورد بەسەر گرووپی بچووک بچووکی سەربەخۆدا دابەش بوون، پڕ جموجوڵن و بە گوێرەی پێداویستییەکان هاموشۆ دەکەن و هەروەها ئەگەر پێویست بکا تاقمی گەورە گەورەش پێک دێنن. دیارە بێ ئەوەی سەرم سووڕ بمێنێ تێکەڵییەک لە نەزمی پرووسی و هەڵسوکەوتی مناڵێکی چاکی بە ڕەوشت شێوەگرتوو لە شەڕڤانانی ڕۆژئاوادا دەبینم.
ژنێکی تەمەن سی ساڵ فەرماندەی ئەم دەستەیەی یەپەژەیە. پێشتر نەمبینیبوو. کادیرێکی پەکەکەیە و سێ مانگ پێش ئێستا لە نێو هێزەکانی کوردستانی تورکیا ڕا هاتووە. گەلەک جوان و دەم بە بزەیە، قژی کورتە، چاوەکانی دەبریقێنەوە، لە جلە سەربازییە خاکییەکانیدا خۆی تەڕپۆش و زەریف ڕاگرتووە. ئەم ئامازۆنەی ئاگر پتر لە دە ساڵە لە گشت بەرە کوردییەکاندا دەجەنگێ. خۆشحاڵە لەگەڵ هاوڕێیانی بێگانە دەدوێ و باسی شەڕەکانی خۆیان، ئەو بڕوایەی دەیانخاتە جووڵە و ئەو هومێدەیان بۆ دەکا کە هەیانە.
زەمەن لە نێوان دوو بەرەی جەنگدا مەیوە. سەعاتەکان دێن و دەچن وەک ئەوەی جەنگ شوێنەواری نەمابێ.
پاش نیوەڕۆ بەم زوانە کۆتایی دێ. ئێمە لەگەڵ حیمایەکەمان دەڕۆینەوە. بۆ دواجار ئاوڕ دەدەمەوە و وێنەی ئەو ئەندامە دەم بە بزانەی یەپەژە کە پیاڵە چایەکانیان کۆ دەکەنەوە و ئەو فەڕشەی لەسەر عەرزی ڕایانخستبوو، قەد دەکەن و یەکە یەکە دەخزێنە نێو پەناگەکەیان و ون دەبن، لە یادەوەریمدا هەڵدەگرم.
تا ئەو کاتەی هەمدیس جەنگ دەست پێدەکاتەوە.


لە پشت بەرەی تەلمەعرووفەوە، من و شالیان ئێستا وێرانەکانی خودی شارەکە لێک دەدەینەوە. سەفەرێک کە خەم و خەفەت مۆرکی خۆی لێ داوە. جاران ئەوێ دوو مزگەوتی سەر بە دەستەی سۆفییەکان، بە منارەی ڕازاوە بە ڕەنگێکی ناسکی موزاییکی شینی لێ بوو. منارەکان ئێستا بە ئەندازەی قەبارەی خۆیان کەوتوونەتە نێو کۆگایەک بەردەوە. بوونەتە تۆپەڵە بەردێک، ئەوان بە بێدەنگی بوونەتە شاهیدی بناژۆخوازیی نەسازاویی ئیسلامییەکان لە نێوخۆی ئایینەکەیاندا. موسڵمانەکانی تەلمەعرووف سەلەفیزمی شۆڕشگێڕیی داعشیان نەدەویست، لە ویست و مەیلی ئەوان بۆ ڕاکێشکردنی هەموو شتێکی ژیانی ڕۆژانە بەرەو توندڕەویی سامیان ڕێ نیشتبوو. پاشان سزا پەرەی سەند، سفت و سۆڵ و بەردەوام بوو - بە توندوتیژییەکی باوی وەکوو جاران. دەستەیەک لە جیهادییەکان لە جەنگەی هەڵمەتێکی شەوانەدا منارەکانیان دینامێت ڕێژ کرد، بێ ڕێزییان بە گۆڕی پیاوچاکان کرد، میز و پیساییان لە هەر دوو مزگەوتەکە کردووە، کورسییەکانیان بەملا و بەولادا پەرش و بڵاو کردووە، لەسەر دیوار نووسیویانە "داعش" تاکوو بەرهەمەکەیان واژۆ بکەن. ماوەیەک دواتر، دەستەکە وەک هەمیشە لەگەڵ دەستکەوتی جەنگی واتە ژن بە مەبەستی دەستدرێژیکردنی بەردەوام گەڕاوەتەوە.
خەڵک کە تۆقاون، ڕایانکردووە، شاریان جێ هێشتووە و ڕۆیشتوون. ئێستا یەپەگە یەکینەیەکی نەگۆڕی بۆ پاراستنی خۆی لەو شارە جێگیر کردووە بەڵام تەلمەعرووف ئیتر هیچ نییە سێبەرێک نەبێ لە نێو دەشتی کوردەوارییدا.
لە کاتی گەڕانەوە بۆ قامیشلی، سەرێک لە شێخ محەممەد ئەلقادری دەدەین، ئەو کەسەی لەگەڵ هەر سەفەرێکدا حەز دەکەم لە تەکیا دابنیشم. ئەم خواجە عەڕەبە بە خەفەتەوە پێی گوتین:
"ئەم ئیسلامییانە پەتایەکی هێندە گەورەن قەت نموونەیان نەبینراوە. چ کارەساتێکە!"
شێخ محەممەد سەر بە تەریقەتی سۆفیگەری قادریە، وەزیری کاروباری ئەوقافی حکومەتی جەزیرەیە. سیمایەکی دیارە. بەردەوام جلی خۆماڵی دەپۆشێ، ڕووخساری خۆشخوڵقییەکی بێگەردی پێوە دیارە، هێشتا گەنجە، بە پارێزەوە جموجوڵ دەکا، هەر دەڵێی لە یەکێک لە چیرۆکەکانی هەزار و یەک شەوەوە هاتۆتە دەرێ.
لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێ: "لە ڕوانگەی ئەم ئیسلامییانەوە، ئێمە هەموومان کافرین. ئێمە عەڕەبە سوننەکانی ڕۆژئاوا چارەی ئەوانمان ناوێ، هەروەها گەلانی تری ئەم وڵاتەش، وەک ئەرمەنییەکان، چەرکەزەکان، ئاسوورییەکان، کوردەکان… دیارە نابێ شیعەکان، مەسیحییەکان و ئیزدییەکانیشمان لە بیر بچێ. تەنانەت برایانی موسڵمان و ئیسلامییەکانی حەماسیش لە ڕوانگەی ئەوانەوە بە پێی پێویست "ڕەسەن" نین. بە جۆرێک لە جۆرەکان، دەتوانین بڵێین شانسێکە ئەوان دژ بە هەموو جیهان شەڕیان ڕاگەیاندووە. ڕق و کین لەم ئیسلامییانە، ئێمەی پتر هان داوە. لەم جەنگەدا یان ئەوان یان ئێمە. وەک دەبینن، ڕێگەی تریان لەبەردەما نەهێشتووینەتەوە."

ڕۆژی ٢٩ی نۆڤەمبەری ٢٠١٤، شەڕی کۆبانێ پێچەوانە دەبێتەوە. جیهادییەکان جارێکی تر لە بەدەستەوەگرتنی بازگەیەکی سنووری شار بە مەبەستی گوشارهێنان بۆ یەپەگە شکست دێنن. لەو ڕۆژەوە، بەردەوام پاشەکشێ دەکەن. ورەیان دەڕووخێ. سەرەتای مانگی ژانوییە، یەپەگە بە هەموو ئەو هێزەی بۆی ماوەتەوە دوا دژە هێرشی ئەنجام دەدا. جیهادییەکان خۆ ڕادەگرن بەڵام کوردەکان دڕیان پێ دەدەن و تەپۆڵکە ستراتژییەکانی دەوروبەری شار دەخەنە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیانەوە. ئیتر هاوئاهەنگیی پەلامارەکانیان لەگەڵ هێرشە ئاسمانییەکان قسەی تێدا نییە.
لەگەڵ ئەمەشدا پێکدادان چەندین هەفتە درێژە دەخایەنێ. تا ئەو کاتەی جیهادییەکان بە یەکجاری سەنگ و قورساییان لەدەست دەدەن. ڕۆژی ٢٦ی ژانوییەی ٢٠١٥، وەک دوا تەقەڵا، یەپەگە ئیسلامییەکان بۆ دەرەوەی دیوارەکانی کۆبانێ ڕادەدا. ئەم دوا تێکهەڵچوونانە ئاوێتەی توندوتیژییەکی لە ڕادەبەدەرن، خەسارە مرۆییەکان لە ژماردن نایەن. لە ماوەی چوار مانگدا چەندین هەزار کوژراو و بریندار هەن. سەربازگەی کورد خوێنێکی زۆری لێ چۆڕاوە.
میدیا و جیهانی سیاسیی ڕۆژئاوا سڵاوی ئەم سەرکەوتنە چاوەڕواننەکراوە دەستێننەوە، سەری ڕێز و نەوازش بۆ بوێریی پارێزڤانانی کۆبانێ دادەنوێنن. شار بە گشتی تەواو ڕاماڵراوە، ڕۆشنبیرەکانی ڕاگەیاندنەکان دەستە دەستە دەچنە ڕۆژئاوا، سیاسەتمەدارە هەلپەرستەکان بە نۆرەی خۆیان ڕووی تێ دەکەن.
ئاوار بزەیەکی نەرمی لەسەر لێوە.

۱۳۹۵/۰۶/۱۷

گورگ و سەگ



لافۆنتێن
لە فەرەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

 
هەر پێست و ئێسک بوو گورگی زەبوون
چونکە سەگەل پاسەوانی چاک بوون

تووشی سەگێ بوو تا بڵێی بەهێز
قەڵەو، خرپن، بەڵام لاڕێ و بە فیز

کاکی گورگ دەیویست بە گیان، بە دڵ
پەلامارێ و، بیگەوزێنێ لە گڵ

چۆن دەبێ تێی بەربێ ئێستە بەڵام
کە سەگی پاسەوان زلە و بەسام

بۆ وەی خۆی گرتبێ لە شەڕ بە دوور
نزیکی بۆوە دڵنزمانە گور

هاتە گۆ بە زمانی چەور و نەرم
پرسی لە حاڵی باش و جێی گەرم

"بۆ وەی قەڵەو بی وەک من" گوتی سەگ
"پەیوەندی بە خۆتەوە هەیە بەگ

بێشەڵان جێ بهێڵە، چاکە بۆت
لەوێ گشتیان بێ‌چارەن وەکوو خۆت

بەلەنگاز وەکوو شەیتانی هەژار
چارەنووستانە لە برسان مردار

لەتە گۆشتێک نییە پر بە کەڵپ
هەر خۆ بە خەنجەردادانی قەڵپ

دوام کەوە با قەدەری باشت بێ.
گورگ وتی ئەی ئەرکی من چ دەبێ؟

سەگ گوتی: هیچ. هەر چی هێنات وە دەست
بیخە چنگ سواڵکەر و گۆپاڵ بە دەست

کلکەسووتە بکە بۆ خاوەنی خۆت
با دەسکەوت و پاداشتی هەبێ بۆت

بەرماوت دەبێ ڕۆژ بە ڕۆژ زۆرتر:
ئێسکی بەتامی مریشک و کۆتر

باشە نەیکەم باسی لاوانەوە…
گورگە کەوتە نێو تێڕامانەوە

خەیاڵ فرمێسکی لە چاوان هێنا.
ملی ڕووتاوەی سەگی دی لە پڕا

گورگ: ئەوە چییە؟ سەگ: هیچ. چی؟ کوانێ؟
ڕەنگە ئەمە جێی قەڵادەکە بێ.

گورگ گوتی بۆ دەتبەستنەوە پێی؟
هەر کوێ پێت خۆش بێ ناتوانی بڕۆی؟

بۆ هەر کوێ نا، بەڵام قەی چ دەکا؟
هەموو خواردنەکانتان دێنێ بە خودا

نا، نەخێر، بە هیچ نرخێک نامەوێ
گەر لە زێریش بگیرێم، نامەوێ

ئەمەی گوت کاکی گورگ و بۆی هەڵات
هەڵات، بە هەموو هێزی پێ هەڵات.

۱۳۹۵/۰۶/۰۹

فەهیم تاشتەکین: ئۆپەراسیۆنی جەرابلوس پێنج هۆکاری لە پشتە


بی بی سی تورکی
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

 
هێزە چەکدارەکانی تورکیا، بە پشتیوانیی ئەو هاوپەیمانێتییەی ئەمریکا پێشەنگایەتی دەکا، بەرەو شارۆچکەی جەرابلوس کەوتنە ڕێ.
لەو ئۆپەراسیۆنەدا کە ناوی 'قەڵغانی فرات'ی لێ نراوە، تانکەکانی هێزە چەکدارەکانی تورکیا، فڕۆکە جەنگییەکانی و ئەندامانی سوپای سووریای ئازاد بەشدارن.
سەبارەت بە ئامانجی ئۆپەراسیۆنەکە و دەرئەنجامەکانی کۆمەڵێک پرسیارمان ئاڕاستەی ڕۆژنامەنووس فەهیم تاشتەکین کرد:

جەرابلوس، لە ساڵی ٢٠١٣ بە دواوە لە ژێر کۆنتڕۆڵی داعش دابوو. تورکیا بۆچی پێشتر موداخلەی نەدەکرد، چما ئێستا دژ بە داعش لە جەرابلوس کەوتۆتە خۆ؟

پێنج هۆکار بۆ ئەم دەست تێوەردانەی ئێستا هەن. یەکەم، تورکیا نایەوێ ئەو هێزەی داعش لە جەرابلوس ڕاو دەنێ، کوردەکان بن. دیارە نیگەرانیی سەبارەت بە کۆریدۆری کوردیش بە جێی خۆی.
کوردەکان گرنگییەکی تایبەت بەو ناوچەیە دەدەن کە کۆبانێ و عەفرین پێکەوە دەبەستێتەوە. هەڵبەت بۆ ئەوەیش کۆتایی بە گوشاری داعش بۆ سەر ڕۆژئاوا بهێنرێ، پێویستە ناوچەکە خاوێن بکرێتەوە.
هۆکاری دووهەم، لە سایەی کرانەوەی دەرگاکانی تورکیاوە گرووپە جیهادگەراکان ئەم ناوچەیەیان گرتە دەست. دواتر کە داعش شکستی بە هاوتاکانی هێنا و لەوێ بە تەنیا حکومەتی کرد، تورکیا دەنگی لێوە نەهات. خۆی پەیوەندیی نێوان تورکیا و داعشیش لەبەر ئەم ڕووداوانە دروست بوو. پاشان تورکیا ئاسانکاری کرد بۆ هێرشەکانی داعش بۆ سەر ڕۆژئاوا. دواجار داعش ناڕاستەوخۆ لە بەردەم یەپەگە بۆ ئەوەی هێڵی سووری ڕۆژئاوای فرات تێنەپەڕێنێ، بووە قەڵغان.
ئەم دۆخە گوشارەکانی بۆ سەر تورکیا زیاتر کرد. تورکیا بۆ ئەوەی پێش بە ئۆپەراسیۆنی جەرابلوس بگرێ کە لە لایەن هێزەکانی سووریای دیموکراتیک بە پێشەنگایەتی یەپەگەوە بەڕێوە دەچوو، ناچار ما لەگەڵ ئەو گرووپانەی وا لە ژێڕ ڕکێفی خۆی دان ئۆپەڕاسیۆن ئەنجام بدا. هەم بۆ ئەوەی پێی نەگوترێ پشتیوانی لە داعش دەکا و هەمیش بۆ ڕزگاربوون لەم گوشارانە، بە پێویستی بینی ئەم هەنگاوە بەرز بکاتەوە.
هۆکاری سێهەم، داعش ئیتر هەر لە کرانەوەی بنکەی ئینجەرلیکەوە زیاتر و زیاتر بۆتە مایەی هەڕەشە بۆ سەر تورکیا. ئیدی حکومەت نەیدەتوانی دەست لە سەر دەست دابنیشێ. ئەگەرچی بە شێوەیەکی جددی و سەمیمی بەرەنگاری شانەکانی نێوخۆ نابێتەوە و دەبێ لەم ڕووەوە بە جیا لێپرسینەوە بکرێ.
چوارەم، تورکیا دوابەدوای بەردانەوەی فڕۆکەکەی ڕووسیا لە دەرەوەی گەمەی سووریا مابۆوە. بەم شێوەیە دەرفەتی بۆ ڕەخسا بچێتە نێو گەمەکەوە.
پێنجەم، بە ڕێی ئەم ئۆپەراسیۆنەوە بۆی هەیە ویستبێتی ڕێگە بۆ پشتگیریی لە هێزەکانی دژبەری ئەسەد خۆش بکا. ئەم هێزانە لە حەلەب لە دۆخێکی گەلەک دژوار دان.

هەڵوێستی ڕووسیا و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە سەر ئەم ئۆپەڕاسیۆنە چییە؟ ئاخۆ قەبوڵی دەکەن؟  

ڕووسەکان و ئەمریکییەکان ئەم ئۆپەراسیۆنەیان قەبوڵە، بەڵام ئەوەی قەبوڵیان کردووە ئۆپەراسیۆنێک نییە وەک ئەردۆغان ڕایگەیاندووە هەم دژ بە داعش بێ و هەمیش یەپەگە/پەیەدە.
بە بێ ڕەزامەندی ڕووسیا، فڕۆکە جەنگییەکانی تورکیا ناتوانن بەسەر ئاسمانی سووریادا بفڕن و تانکەکان ناتوانن خاکەکەی ببەزێنن. ڕووسەکان بە سیستەمی دژە فڕینی 400-S ئاسمانی سووریان لە سەر تورکەکان داخستبوو. دوای ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکان لە سەر ئەم بابەتەش پێک هاتن.
دیارە لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەم ڕووەوە سازابوون. ئەردۆغان لە دوایین دیداری ئەمریکایدا گوتبووی "ئێوەی لە ڕێگەی ئاسمانەوە پشتیوانیمان بکەن، ئێمەش نەیارانی هاوپەیمانمان دەبەینە جەرابلوس." دوو جار هەمان شتیان بۆ الراعیش بەکار هێنا، بەڵام سەرنەکەوتن.
لێ ئەگەر ئۆپەراسیۆن دژ بە کوردەکان وەربسووڕێ، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەست بە گێڕەوە دەگرێ، چونکە یەپەگە لە مەیدانەکەدا هاوپەیمانی ئەمریکایە.
ڕووسەکانیش بە شەڕکردن دژی یەپەگە ڕازی نابن.
پێم وا نییە لەگەڵ سووریادا ڕێککەوتنێک هەبێ. دیارە ئەگەر پشتیوانیی تورکیا بۆ گرووپەکان لە حەلەب کۆتایی بێ، ڕەوشەکە گۆڕانی بەسەردا دێ.

ئامانجی تورکیا لە ئۆپەراسیۆنی جەرابلوس چییە، چ ستراتژییەکی هەیە؟ ئاخۆ بە ئامانجەکەی دەگا؟ 

 بە گوێرەی لێدوانە فەرمییەکان، ئامانج پاککردنەوەی جەرابلوس لە داعش و بەرەنگاربوونەوەی پەیەدە/یەپەگەیە. لێ ئامانجی سەرەکیی بێگومان سنووردارکردنی ناوچەی ژێر کۆنتڕۆڵی کوردەکانە. دەتوانن هێزە دیموکراتیکەکانی سووریا لە جەرابلوس دوور ڕابگرن بەڵام ناتوانن لە مەنبج دەریان بکەن و پێشڕەوییان بۆ ئەلباب ئاستەنگ بکەن.
لەوە بترازێ نابێ لە بیرمان بچێ پلانی ئۆپەڕاسیۆنی هێزە دیموکراتیکەکانی سووریا لەگەڵ ئەمریکا ئەنجام دراوە.
ئەگەر بێت و نیازی تورکیا گەورەتر بێ ڕووبەڕووی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەبێتەوە. هەروەها پێم وا نییە حیسابی پتەو سەبارەت بەوە کرابێ دوای داعش ناوچەکە چۆناوچۆن ئیدارە بکرێ. هێز و توانای ئەو تاقمانەی تورکیا کاریان لەگەڵ دەکا، سنووردارە.
ئەگەر پشتیوانییەکی هاوشێوەی ئەمریکا لەوانە بکرێ بۆی هەیە زیانی الراعی دووپات بێتەوە.

سوپای سووریای ئازاد کە یارمەتیدەری چوونەناوەوەی تورکیا بۆ سووریا بوون، لە چ کەسانێک پێک هاتووە؟ 

 لە تورکمانەکان و هەندێک یەکینەی عەڕەب پێک هاتووە.

بۆچی جەرابلوس بۆ کوردەکان گرنگە؟ ئاخۆ کەناڵی ئەڵتەرناتیڤیان هەیە؟ 

لە خەیاڵی کوردەکاندا سەپاندنی قەوارەیەکی فیدڕاڵ هەیە کە پانتایی دێرک تا عەفرین دەگرێتەوە.
بەڕێوەبەرایەتی سووریاش وەک تورکیا نایەوێ ڕێگە بەمە بدا. بەڕێوەبەرایەتی شام دەیتوانی سەبارەت بە سێ کانتۆنەکە بچێتە پای مێزی گفتوگۆ، بەڵام فیدراسیۆن بابەتێکی جیاوازە و ترسی جیابوونەوە دروست دەکا. خاڵێکی تر کە دەبێتە هۆی پەرەسەندنی ئەم ترسە، ئەگەری مانەوە و حزووری سەربازیی ئەمریکایە.
ئەگەر جەرابلوس نەبێ، پەیوەندیی نێوان کۆبانێ و عەفرین لە ڕێگەی هێڵێک بە درێژایی ٣٠ - ٤٠ کیلۆمەتری سنوورەکانی باشووری تورکیا بەسەر مەنبج و ئەلبابدا دێتە دی. ئەم کەناڵەی ئێستاش کاری لە سەر دەکرێ، هەر ئەم کەناڵەیە.

ئەگەر داعش لە باکووری سووریا لاواز ببێ، لە نێوخۆی تورکیا پەرە بە چالاکییەکانی دەدا؟  

هەڵبەت پەرە بە چالاکییەکانی دەدرێ. بە هۆی ئەوەی پێویستیی بە سنوورەکانی تورکیا بوو و سوودی لە سیاسەتی شل و نەرمی تورکیا وەردەگرت، چالاکییەکانی تورکیای وە ئەستۆ نەدەگرت. ئێتر بۆی هەیە دوژمنایەتییەکی ڕاستەوخۆ و ئاشکرا دەست پێ بکا.

ئۆپەراسیۆنی جەرابلوس چۆن کاریگەرییەک لە سەر پەیوەندیی نێوان تورکیا و حکومەتی ئەسەد دادەنێ؟ 

 تورکیا ئەگەر گۆڕانکارییەک لەمەڕ سیاسەتەکانی سەبارەت بە سووریا پێک بێنێ، بۆ گەیشتن بە یەک شت دەبێ؛ ئەویش ڕووخانی ڕۆژئاوایە. مەرجی هاوپەیمانیی لەگەڵ ئەسەد پێکهێنانی بەرەیەکی هاوبەشە دژ بە کوردەکان.
ئانکارا لە سیاسەتەکانی ئەمریکا سەبارەت بە یەپەگە ناڕازییە. ئێستا لە هەوڵ دایە لەگەڵ ئێران و ڕووسیا بناغەیەک بۆ هاوپەیمانێتیەکی هاوبەش دژ بە کوردەکان دابمەزرێنێ.
بەڵام هەرچەند ئێران سەبارەت بە پەکەکە هەمان هەستیاریی تورکیای هەیە، لەمەڕ ڕۆژئاوا لەگەڵ ئانکارا هاوفکر نییە. ڕووسیاش بە هەمان شێوە.
لە ڕوانگەی هەر دوو وڵاتەوە، کێشە نییە ئەگەر بێت و کوردەکان لەگەڵ دیمەشق پێک بێن و خۆسەری ڕابگەیەنن. هەروەها نایانەوێ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە داهاتووی ناوچەکەدا لە ڕێگەی کوردەکانەوە بەرژەوەندییەکانی بسەپێنێ.
ئەم ڕێگەیەی وا تورکیا گرتوویەتیە بەر، سوود بە سیناریۆی ئەمریکا دەگەیەنێ کە لە هەموو شتێ زیاتر تورکیای تووڕە کردووە.

۱۳۹۵/۰۶/۰۵

میشێل بووتۆر کۆچی دوایی کرد


میشێل بووتۆر، نووسەری فەرەنسی و یەکێک لە سیما بەرچاوەکانی "ڕۆمانی نوێ" لە تەمەنی ٨٩ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. بە پێی لێدوانی بنەماڵەکەی، بووتۆر بەیانی چوارشەممە (٢٤ی ئووت) لە نەخۆشخانەی کۆنتامین سوور ئاڤر دڵی لە لێدان کەوتووە.
میشێل بووتۆر لە شاری "مۆنزەن بارۆل"، لە باکووری فەرەنسا لەدایک بووە. لە وڵاتانی دەرەوە بە تایبەت لە میسر، مامۆستای زمانی فەرەنسی بووە و ساڵانی ١٩٥٠ لە "قوتابخانەی نێونەتەوەیی" لە ژنێڤ وانەی فەلسەفەی وتۆتەوە. لە زانکۆکانی ئەمریکا، فەرەنسا و دواتر سویسیش مامۆستای ئەدەبیات بووە و ساڵی ١٩٩١ خانەنشین کراوە.
ڕۆمانی "وەرچەرخان" بە گرنگترین ڕۆمانی میشێل بووتۆر لە قەڵەم دەدرێ.
بێجگە لە نووسینی ڕۆمان و شیعر، دەیان کتێبی دیکەی سەبارەت بە ئەدەبیات و نیگارکێشی چاپ کردووە و چەند کتێبێکی وەرگێڕدراویشی هەیە. ساڵی ٢٠١٣، خەڵاتی ئەدەبیاتی ئاکادیمیای فەرەنسای بۆ کۆی بەرهەمەکانی وەرگرتووە. بووتۆر لە گوندێکی سەر بە لووسەنژی فەرەنسا لە نزیک ژنێڤ دەژیا.
هاوینی پار وتوێژێکم لەگەڵ میشێل بووتۆر ئەنجام دا، بووتۆر بە ئاواتەوە بوو ڕۆمانەکانی بۆ سەر زمانی کوردی وەربگێڕدرێن.

۱۳۹۵/۰۵/۳۱

هەڤپەیڤینێک لەگەڵ فرات جەوەری


سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی 

 
پێناسه‌: فرات جه‌وه‌ری یه‌کێکه‌ له‌و نووسه‌ره‌ کوردانه‌ی که‌ به‌ زاراوه‌ی کورمانجی ژوورین و به‌ کوردییه‌کی په‌تی و ڕه‌وان ده‌نووسێ. له‌ بواری چیرۆک نووسیندا شان به‌شانی ئه‌و که‌سانه‌ دێت که‌ به‌رده‌وام به‌ره‌و پێشه‌وه‌ چوونه‌و کوڵیان نه‌داوه‌. هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای هه‌شتاکانه‌وه‌ ده‌نووسێ و ئێستاش له‌ناو نووسه‌رانی تاراوگه‌دا چالاکییه‌کی ئه‌ده‌بی زۆری هه‌یه‌ و چیرۆکه‌کانی له‌ ئه‌نتۆلۆژیا ئه‌ڵمانی، عه‌ره‌بی و تورکییه‌کاندا وه‌ک نموونه‌ی چیرۆکی کوردی هێنراونه‌ته‌وه‌. فرات جه‌وه‌ری ئه‌ندامی یه‌کێتیی نووسه‌رانی سوێد و په‌نی ئه‌و وڵاته‌یه‌. هه‌ر له‌ سوێد ده‌روونناسی منداڵان و له‌زانکۆکانی ستۆکهۆڵمیش "ژیان و که‌لتووری ئه‌تنیکه‌کان" و "دیرۆکی ئه‌ده‌بیاتی ڕووسیا"ی خوێندووه‌. له‌ په‌راوێزی کاری ئه‌ده‌بیدا وه‌ک مامۆستا، وه‌رگێڕو لێوه‌کۆڵ له‌ کۆنسه‌ی کولتووری ده‌وڵه‌تیشدا وه‌ک شاره‌زا له‌ بواری ئه‌ده‌بیاتی که‌مینه‌کاندا کاری کردووه‌.
له‌ میانه‌ی سه‌ردانێکیدا بۆ کوردستان، له‌سه‌ر هه‌ندێک ته‌وه‌ری وه‌ک ڕه‌وشی ئێستا و ڕابردووی ئه‌ده‌بیاتی کوردی، کاریگه‌ری غوربه‌ت له‌سه‌ر نووسه‌رانی کورد، چۆنیه‌تی لێک نزیک کردنه‌وه‌ی زاراوه‌کان و ئه‌زموونی نووسه‌رایه‌تی و … تاد دواندمان، که‌ ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ ئه‌نجامه‌که‌یه‌تی.


هه‌رچه‌ند له‌وانه‌یه‌ پرسیارکردن سه‌باره‌ت به‌ ژیانی شه‌خسی شتێکی کلاسێک بێ، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خوێنه‌رانی زاراوه‌ی کورمانجی ناوین هیچ شاره‌زاییه‌کیان له‌سه‌ر تۆ نییه‌، خراپ نییه‌ له‌م بابه‌ته‌وه‌ بکه‌وینه‌ ناو. 

فرات جه‌وه‌ری: له‌دایکبووی نوسه‌یبینم و گه‌نجێتیم له‌و شاره‌ تێپه‌ڕیوه‌. ساڵی 1980 په‌ڕیوه‌ی سویید بووم و ئه‌وا 25 ساڵه‌ له‌ سویید ده‌ژیم. له‌ سویید به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌کتیڤ ده‌ستم به‌خه‌باتی ئه‌ده‌بی کرد. یه‌که‌م کتێبم ساڵی 1980 ده‌رکه‌وت و هه‌تا ئێستا 19 به‌رهه‌می نوسراوم هه‌یه‌ و 14 کتێبیشم له‌ زمانی بیانییه‌وه‌ وه‌رگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر کوردی. له‌ نه‌وه‌ده‌کان گۆڤارێکم ده‌رخست به‌ ناوی "نووده‌م" که‌ گۆڤارێکی وه‌رزانه‌ بوو و ده‌ ساڵ له‌سه‌ر یه‌ک بڵاو بۆوه‌. هه‌روه‌ها چاپخانه‌یه‌کیشم دامه‌زراند به‌ناوی نوده‌م که‌ هه‌تا ئه‌مڕۆ نزیکه‌ی سه‌د کتێبی پێشکه‌ش به‌ کتێبخانه‌ی کوردی کردووه‌.

 ئه‌و کتێبانه‌ چین؟

فرات جه‌وه‌ری: هه‌م کتێبی نوسه‌رانی کورده‌ و هه‌م به‌رهه‌می وه‌رگێڕدراوه‌ له‌ زمانه‌ بیانییه‌کانه‌وه‌. چه‌ند نموونه‌یه‌کی کورمانجی خواروشی تێدایه‌.

ئه‌و کاته‌ی له‌ تورکیا بووی، شتێک به‌ ناوی ئه‌ده‌بیاتی کوردی هه‌بوو؟ ئه‌گه‌ر به‌ڵێ، چۆن و له‌ چ ئاستێکدا بوو؟

فرات جه‌وه‌ری: له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی کۆماری تورکیاوه‌ هه‌تا ساڵی 1980 واته‌ له‌ساڵی 1920 هه‌تا ئه‌و رۆژه‌ی له‌ تورکیا ده‌رکه‌وتم، ته‌نانه‌ت ده‌ کتێبی کوردی ده‌رنه‌که‌وتبوون. وه‌ک ئه‌ده‌بیات ته‌نیا ده‌توانم ئاماژه‌ به‌ دوو نموونه‌ بکه‌م ئه‌ویش کتێبی محه‌ممه‌د ئه‌مین بۆزئه‌رسه‌لان که‌ کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک بوو و ساڵی 1970 بڵاو ببۆوه‌. ئه‌وی تریش کۆمه‌ڵه‌ شێعرێکی رۆژان به‌رناس بوو که‌ ساڵی 1979 چاپ و بڵاو ببۆوه‌. دیاره‌ کۆماری تورکیا به‌ دروشمی تاک نه‌ته‌وه‌، تاک ئاڵا و تاک زمان دامه‌زرا و له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و سیاسه‌ته‌شدا زمانی کوردی له‌ بنه‌ڕه‌تدا قه‌ده‌خه‌ کرا. قەت بە شێوه‌یه‌کی ڕه‌سمی کورد نه‌یده‌توانی به‌زمانی خۆی په‌روه‌رده‌ ببینێ و کاتێک که‌ زمانێکیش قه‌ده‌خه‌ کرا و تۆ نه‌دتوانی به‌م زمانه‌ خۆت ئیفاده‌ بکه‌ی، ئه‌وا ناتوانیت به‌رهه‌مێکی ئه‌ده‌بیشی پێ بخوڵقێنی. ئه‌و کاتانه‌ی منیش تازه‌ ده‌ستم به‌ نووسین کرد واته‌ ساڵی 1978، وشه‌ی کورد له‌ هیرۆئینیش قاچاغ تر بوو، بۆیه‌ ناتوانم باس له‌ ئه‌ده‌بیاتی کوردی له‌م قۆناغه‌دا بکه‌م.

ئه‌ی دوای هه‌شتاکان؟

فرات جه‌وه‌ری: وه‌ک ده‌زانین ئه‌یلوونی 1980 کوده‌تایه‌کی عه‌سکه‌ری ڕووی داو له‌ ئه‌نجامدا حکوومه‌تی سوپا هاته‌ سه‌ر کار. بۆیه‌ش گه‌لێک سیاسه‌تمه‌دار و چالاکی گه‌نجی کورد ڕوویان له‌ ئه‌وروپا کرد و زۆربه‌شیان له‌ سویید نیشته‌جێ بوون. له‌ لایه‌که‌وه‌ کوده‌تای سه‌ربازی ماڵوێرانی له‌گه‌ڵ خۆی هێنا و له‌لایه‌کی تریشه‌وه‌ بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی کورد له‌ تاراوگه‌ به‌تایبه‌ت به‌ خۆی دابێته‌وه‌ و گرنگی به‌ زمان و مه‌وجوودییه‌تی خۆی بدات.

له‌و کاتانه‌دا، له‌گه‌رمه‌ی زوڵم و زۆری دوژمن و ڕاوه‌دونان و کۆچ و ئاژاوه‌دا، زۆربه‌ی لاوانی کوردستان چ له‌ ده‌ره‌وه‌ و چ له‌ناوخۆ، وه‌ دوای سیاسه‌ت ده‌که‌وتن و به‌شداری ریزه‌کانی چه‌پی تورک یاخود بزاڤی سیاسی ــ چه‌کداری کورد ده‌بوون، تۆ چۆن ئه‌ده‌بیاتت هه‌ڵبژارد، له‌ناو سیاسه‌تدا نه‌خنکای و له‌وانه‌ گرنگتر به‌ کوردی نووسیت؟

فرات جه‌وه‌ری: منیش که‌وتمه‌ ناو سیاسه‌ته‌وه‌ و له‌م چوارچێوه‌یه‌ به‌ده‌ر نه‌بووم. چه‌ند ساڵێک ئه‌ندامی رێکخراوی (DDKD) بووم. به‌ڵام ئه‌و کاته‌ی چوومه‌ سویید، به‌ته‌واوه‌تی له‌ رێکخستن دابڕام و بۆم ده‌رکه‌وت که‌ ناتوانم له‌ چوارچێوه‌یه‌کی سیاسیدا خۆم حه‌پس بکه‌م. هه‌روه‌ها ته‌ڤگه‌ری سیاسی گه‌نجان له‌ باکووری کوردستان که‌ ئامانجی ئه‌وه‌ بوو سیسته‌می ده‌ره‌به‌گی هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ و کۆمه‌ڵگەیه‌کی نوێ بنیات بنێ، فه‌لسه‌فه‌ی مارکسیسزم ــ لینینیزممان به‌ بنه‌ما ده‌گرت. له‌م چوارچێوه‌یه‌شدا نه‌ته‌وه‌ و زمان و که‌لتووری نه‌ته‌وه‌یه‌ک وه‌ک دیارده‌یه‌کی کۆنه‌په‌رستانه‌ چاوی لێده‌کرا. ئه‌گه‌ر داوای په‌روه‌رده‌ و قسه‌کردن به‌ زمانی کوردیت کردبا، وه‌ک ناسیۆنالیست له‌قه‌ڵه‌م ده‌درای. ململانێیه‌ک له‌ مندا دروست بوو. ئێمه‌ ده‌مانگوت پێویسته‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک ڕزگار بکه‌ین، به‌ڵام به‌م زمانه‌ قسه‌مان نه‌ده‌کرد. دانوستان و گفتوگۆی نێوانمان به‌ تورکی بوو. چونکه‌ به‌ئه‌ده‌بیاتی مارکسیستی ــ لینینیستی گۆش کرابووین و به‌رهه‌می ئه‌و ئایدیۆلۆژیانه‌ش ته‌نیا تورکی بوون. پاش ماوه‌یه‌ک هه‌ستم کرد که‌ شتێکی هه‌ڵه‌یه‌. ئه‌و کاتانه‌ به‌ڕێکه‌وت کتێبێکی جگه‌رخوین له‌ کوردستانی سوریاوه‌ گه‌یشته‌ ده‌ستم، یه‌که‌مجار بوو به‌رهه‌مێکی کوردیم ده‌بینی. سه‌ره‌تا زۆر سه‌یر هاته‌ پێش چاوم، به‌ڵام پاش چه‌ند جار خوێندنه‌وه‌ تێگه‌یشتم که‌ خوێندنه‌وه‌ی کوردی چه‌نده‌ سانایه‌. واته‌ که‌سێک که‌ ئه‌لفبێ بناسێ و بتوانێ به‌ کوردی قسه‌ بکات، له‌ماوه‌یه‌کی زۆر کورتدا فێری زمانی خۆی ده‌بێ. کتێبه‌که‌ی جگه‌رخوین بروسکه‌یه‌کی له‌ناخمدا چاند. چونکه‌ حه‌زیشم له‌ ئه‌ده‌بیات بوو، ده‌ستم به‌ نووسینی کوردی کرد. له‌مه‌ودوا ئیتر ده‌مارگیری ئایدیۆلۆژی و سیاسه‌تی حیزبایه‌تی سه‌رنجی ڕانه‌کێشام و به‌یه‌کجاری وازم لێ هێنا. یه‌کێک له‌ هۆکاره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ده‌رکه‌وتنیشم بۆ سویید ئه‌وه‌ بوو به‌ڕاحه‌تی بتوانم به‌ زمانی خۆم بخوێنم و بنووسم.

مامۆستا ئه‌و کتێبه‌ی جگه‌رخوین که‌ له‌سووریاوه‌ به‌ده‌ستت گه‌یشت، ناوی چ بوو؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ناوه‌که‌یم له‌بیر نه‌ماوه‌.

به‌ شیعر ده‌ستت به‌ نووسین کرد یان به‌ چیرۆک؟ له‌ ژێر کاریگه‌ری کێدا؟ 

فرات جه‌وه‌ری: به‌ شیعر ده‌ستم پێکرد. له‌ سه‌ره‌تادا که‌ هێشتا له‌ فه‌لسه‌فه‌ی چه‌پ ڕزگار نه‌ببووم، ئه‌و شتانه‌ی موتاڵاشمان ده‌کرد له‌و چوارچێوه‌یه‌ دابوو. شێعره‌کانی پابلۆ نێرۆدا، مایکۆفسکی، مه‌حموود ده‌روێشمان ده‌خوێنده‌وه‌و کاریگه‌رییان له‌سه‌ر داده‌نام. هه‌تا ساڵی 1982ش شیعرم نووسی و پاشان به‌ یه‌کجاری ماڵئاواییم لێکرد و ڕووم له‌ چیرۆک و په‌خشان کرد.

یانی جیهانبینی سیاسی باندۆڕی له‌سه‌ر جیهانبینی ئه‌ده‌بیش دانابوو؟ 

فرات جه‌وه‌ری: به‌ڵێ. به‌ڵێ. ساڵی 1980 کۆمه‌ڵه‌ شێعرێکم چاپ کرد به‌ناوی "هه‌ڵمه‌ت ده‌به‌ین". واته‌ ده‌مه‌وێ بڵێم جیهانبینی سیاسی و چینایه‌تی باندۆڕی هه‌بوو. هه‌روه‌ک چۆن ئامانج پرۆلیتاریای دیکتاتۆری بوو، هه‌موو شته‌کانی دیکه‌ش له‌و بازنه‌یه‌دا ده‌خولانه‌وه‌. پاش ده‌رکه‌وتنم بۆ ده‌ره‌وه‌ی وڵات، بگره‌ له‌ناوخۆش، زیاتر کورته‌ چیرۆک سه‌رنجی ڕاده‌کێشام. هه‌تا له‌په‌ڕگیری ئایدیۆلۆژیا و سیاسه‌تی رۆژانه‌ زیاتر دووره‌په‌رێز ده‌بووم، به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ نزیکی ئه‌ده‌بیات ده‌بووم. ئیتر ده‌متوانی وه‌ک که‌سایه‌تییه‌کی ئازاد و سه‌ربه‌خۆ بکه‌ومه‌ ناو جیهان و ژیانی ئه‌ده‌بییه‌وه‌.

بێگومان ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌کی درێژ له‌ شوێنێک بژی، زۆر شت له‌ده‌ست ده‌ده‌ی و هه‌ندێک شتی نوێ وه‌رده‌گری. سویید چی پێ به‌خشی و تۆ چیت لێ وه‌رگرت؟

 فرات جه‌وه‌ری: کاتێک چوومه‌ سویید، وه‌ک هه‌موو بیانییه‌کی تر به‌ڕێ کرام بۆ کۆرسی فێربوونی زمان. به‌ر له‌ هه‌شتاکان ته‌نیا به‌ تورکی ده‌مخوێنده‌وه‌ و له‌ سویید ڕه‌وتی موتاڵاکردنم گۆڕدرا. له‌ هه‌ر گه‌ڕه‌کێکی سویید کتێبخانه‌یه‌کی گه‌وره‌ هه‌یه‌ که‌ به‌هه‌موو زمانه‌کانی دنیا کتێبت ده‌ست ده‌که‌وێ. ئه‌و گه‌ڕه‌که‌ی منیش لێی ده‌ژیام، کتێبخانه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ندی لێ بوو، له‌وێ کۆمه‌ڵێ کتێبی تورکیش هه‌بوون، سه‌ره‌تا ده‌ستم کرد به‌خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و کتێبانه‌ی پێویست بوو له‌ تورکیا خوێندبامایا و سیاسه‌ت نه‌یده‌هێشت، پاشان که‌ فێری زمانی سوییدی بووم، ده‌روازه‌ی ئه‌ده‌بیاتی سوییدیشم کرده‌وه‌. سویید وڵاتێکی بچووکه‌ و نه‌ ته‌نیا له‌بواری ته‌کنۆلۆژیاوه‌ به‌ڵکو له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌ده‌بیشه‌وه‌ رۆڵێکی گه‌وره‌ ده‌بینێ. وه‌ک ده‌زانین ناوه‌ندی خه‌ڵاتی هه‌ره‌ گه‌وره‌ی ئه‌ده‌بی له‌و وڵاته‌یه‌ که‌ ئه‌ویش خه‌ڵاتی نوبڵه‌. مانه‌وه‌ له‌و وڵاته‌دا ده‌رفه‌ت و شانسێکی گه‌وره‌ بوو بۆ من و ده‌روازه‌ی گه‌وره‌م له‌به‌رده‌م کرایه‌وه‌. به‌ڕێگه‌ی زمان و ئه‌ده‌بیاتی سوییدی، ئه‌ده‌بیاتی گه‌لانی تریشم ناسی.

باسی خه‌ڵاتت کرد، ئایا هیچ خه‌ڵاتێکی کوردستانی یان جیهانیت وه‌رگرتوه‌؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ئه‌نیستیتۆی کوردی به‌رلین جارێک به‌بۆنه‌ی چاپخانه‌ی نوده‌مه‌وه‌، خه‌ڵاتێکی پێشکه‌ش کردم، دیاره‌ هێشتا گه‌نجم و رێگه‌یه‌کی درێژم له‌به‌ر ده‌مه‌.

باسی خۆت و یه‌کێتی نوسه‌رانی سویید بکه‌. 

فرات جه‌وه‌ری: له‌ ساڵی 1987ه‌وه‌ ئه‌ندامی یه‌کێتیی نووسه‌رانی سوییدم. له‌و یه‌که‌مین که‌سانه‌م که‌ بوومه‌ ئه‌ندام. له‌لایه‌ن یه‌کێتییه‌که‌وه‌ بۆرس پێشکه‌ش به‌ ئه‌ندامانی ده‌کرێت. بۆ نمونه‌، ئه‌گه‌ر رۆمانێک بنووسم، ده‌توانم پێِشنیار بکه‌م جێگه‌یه‌کم بده‌نێ یان داوا بکه‌م به‌ڕێم بکه‌نه‌ وڵاتێکی تر و له‌وێ رۆمانه‌که‌م ته‌واو بکه‌م. دوا به‌شه‌کانی رۆمانی دواییم به‌ناوی "پاییزێکی دره‌نگ" له‌ یۆنان ته‌واو کرد که‌ به‌ڕێگه‌ی یه‌کێتیی نووسه‌رانی سوویید چووبووم.

ئایا هیچ کتێبێکت وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانه‌کانی تر؟ 

فرات جه‌وه‌ری: به‌ڵێ هه‌ندێک به‌رهه‌مم بۆ زمانی ئه‌ڵمانی، سوییدی و تورکی وه‌رگێڕدراون. هه‌روه‌ها سێ کتێبم کراونه‌ته‌ عه‌ره‌بی و وا خه‌ریکه‌ ده‌کرێنه‌ زاراوه‌ی کورمانجی ناوینیش.

با بچینه‌وه‌ سه‌ر هه‌ندێک بابەتی گشتی، ڕه‌وشی ئێستای ئه‌ده‌بیاتی کوردی (کورمانجی ژوورین) چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنی؟ 

فرات جه‌وه‌ری: هه‌موو که‌س ده‌زانێ که‌ ئه‌ده‌بیاتی کلاسیکی کورمانجی ده‌وڵه‌مه‌ند بوو، وه‌ک به‌رهه‌مه‌کانی مه‌لای جه‌زیری و خانی. به‌ڵام کاتێک که‌ دێینه‌ سه‌ر باسی ئه‌ده‌بیاتی نۆژه‌ن، هه‌ر وه‌ک ئاماژه‌م پێدا، دوای دامه‌زراندنی کۆماری تورکیا، له‌ ئه‌نجامی سیاسه‌ته‌کانی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌، ئه‌ده‌بیاتی کلاسیک که‌ ترادسیۆنێکی به‌خۆوه‌ گرتبوو، به‌جارێک دابڕا. چونکه‌ یه‌کێک له‌هه‌نگاوه‌کانی شۆڕشی که‌مالیزم، گۆڕینی پیتی عه‌ره‌بی بوو بۆ لاتینی.

هۆکاره‌که‌ی ته‌نیا گۆڕینی پیتی عه‌ره‌بی بوو یان .. ؟

 فرات جه‌وه‌ری: نه‌خێر. ئه‌گه‌ر ئه‌ده‌بیاتی کۆن ده‌ربازی پیتی لاتینی ببوایه‌ و زمانی کوردی قه‌ده‌غه‌ نه‌کرابایه‌، ئه‌وا ئه‌ده‌بیاتێکی مودێرن سه‌ری هه‌ڵده‌دا. بۆ وێنه‌ ئه‌ده‌بیاتی تورک دوای کۆمار ده‌گه‌شێته‌وه‌. ئه‌وان زمانی خۆیان قه‌ده‌غه‌ نه‌کرد. به‌رهه‌می ئه‌وانیش به‌ پیتی عه‌ره‌بی بوو. به‌ڵام چونکه‌ ئه‌وان ئه‌ده‌بیاتی عوسمانییان ده‌ربازی لاتینی کرد و ده‌ستیان کرد به‌ وه‌رگێڕانی ئه‌ده‌بیاتی بیانی، به‌مجۆره‌ زمانی خۆیان پوخته‌ تر کرد. به‌ڵام له‌ سییه‌کاندا له‌شام جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخان، گۆڤاری هاواری ده‌رخست و ئه‌وه‌ خاڵی ده‌ستپێکی ئه‌ده‌بیاتی نۆژه‌نی کوردی بوو.

له‌ تاراوگه‌ و به‌پێشه‌نگی گۆڤاری هاوار؟ 

فرات جه‌وه‌ری: هه‌تا ساڵه‌کانی 1940 و 1943 گۆڤاری هاوار، رۆناهی، رۆژا نۆ، ستێر له‌لایه‌ن هه‌ردووک برا واته‌ کامه‌ران و جه‌لاده‌ت به‌درخان له‌ شام و به‌یرووت ده‌رده‌که‌وتن، به‌ڵام ئێمه‌ له‌و ئه‌ده‌بیاته‌ بێ به‌ش بووین. واته‌ ئه‌م ئه‌ده‌بیاته‌ به‌ ده‌رفه‌تێکی زۆر سنووردارو به‌ کادیرێکی که‌مه‌وه‌، نه‌ده‌گه‌یشته‌ لای ئێمه‌. هه‌روه‌ها پاش شۆڕشی ئۆکتۆبه‌ری روسیا و دامه‌زراندنی سۆسیالیزمی سۆڤییه‌ت، کورده‌کانی سۆڤییه‌تی پێشووش ده‌رفه‌تیان بۆ ڕه‌خسا. گه‌لێک به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی بڵاو بوونه‌وه‌، به‌ڵام به‌ پیتی کریلی بوون و نه‌مانده‌توانی که‌ڵکیان لێ وه‌ربگرین، ئه‌گه‌ر به‌ لاتینیش بوایه‌، دیسان له‌به‌ر سنووره‌ قایمه‌کان نه‌ده‌گه‌یشته‌ ده‌ست ئێمه‌ و له‌وانیش دابڕابووین و له‌لایه‌کی تره‌وه‌ جم و جۆڵی ئه‌ده‌بی کورده‌کانی تورکیا له‌هه‌فتاکاندا به‌ زمانی تورکی بوو. له‌به‌ر ئه‌م هۆکارانه‌ ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنی کوردی له‌ خه‌وێکی قووڵ دابوو. پاش هه‌شتاکان هێدی هێدی وه‌ خۆ که‌وت و به‌شێوه‌یه‌کی به‌رچاو بۆ پێشه‌وه‌ هه‌نگاوی نا. لە سوییدیش، که‌ وڵاتێکی دیموکراته‌ و رێز له‌ که‌لتووره‌کانی دیکه‌ ده‌گرێ و دووری ڕاسیزم و ڕه‌گه‌زپه‌رستییه‌، ده‌رفه‌تێک بۆ کورد ڕه‌خسا که‌ وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک خۆی بقه‌بڵێنێ. کورده‌کانی باکوور به‌تایبه‌تی هه‌ندێک له‌ سایکۆلۆژیای خۆ بچووک دیتن ڕزگاریان بوو. له‌تورکیای که‌مالیدا که‌ کورد وه‌ک نه‌خوێنده‌وار و پاشکه‌وتوو و کێوی چاوی لێده‌کرا، له‌ ئه‌وروپا رێزی له‌ تورک زیاتر بوو. هه‌روه‌ها مناڵه‌ کورده‌کان توانییان له‌سویید به‌زمانی خۆیان په‌روه‌رده‌ ببینن و له‌ هه‌موو گرنگتر ئه‌و که‌سانه‌ی به‌کاری ئه‌ده‌بییه‌وه‌ خه‌ریکن، ده‌رفه‌تی ماددییان بۆ دابین کرا. بۆ نمونه‌ من له‌یاداشته‌کانی جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخاندا خوێندومه‌ته‌وه‌ که‌ کاتێک له‌ مونیخ ده‌یخوێند، پێش شه‌ڕی جیهانی دووه‌م، وای لێدێ که‌ چاکه‌ته‌که‌ی بفرۆشێ بۆ ئه‌وه‌ی بژی. لێره‌ نووسه‌ر ناکه‌وێته‌ ناو قه‌یرانێکی به‌مجۆره‌وه‌. ده‌زگایه‌کی که‌لتووری هه‌یه‌ که‌ یارمه‌تی ماددی و مه‌عنه‌وی نووسه‌ر ده‌کات. ئێمه‌ی کوردیش له‌و یارمه‌تییه‌ بێبه‌ش نه‌بووین. بۆیه‌ هێدی هێدی ئه‌و سیاسییانه‌ی به‌ دوای کوده‌تا په‌ڕیوه‌ بوون و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ وڵاتی خۆیان و وازیان له‌ سیاسه‌تیش هێنا، ڕوویان له‌ ئه‌ده‌بیات کرد. ده‌توانم بڵێم هه‌م له‌ بواری چیرۆک و هه‌م له‌ بواری رۆمانه‌وه‌ (له‌وانه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌هه‌ڵبه‌ست وا نه‌بێ) هه‌نگاوێکی گه‌وره‌ به‌رز کرایه‌وه‌. وێڕای ئه‌وه‌ی دیسان سنوورداره‌، به‌ڵام ده‌کرێ باس له‌ ئه‌ده‌بیاتێکی نۆژه‌نی کوردی بکه‌ین که‌ ته‌نانه‌ت وه‌رده‌گێڕدرێته‌ سه‌ر زمانه‌ بیانییه‌کان و نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ گه‌ردونی ده‌بێت و سنووره‌کان تێده‌په‌ڕێنێ که‌ مایه‌ی خۆشحاڵییه‌.

ئه‌و شته‌ی سه‌رنجی ڕاکێشاوم ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ زاراوه‌ی کورمانجیدا زیاتر گرنگی به‌ رۆمان ده‌درێ هه‌تا ژانره‌کانی تری ئه‌ده‌ب، ئه‌ویش به‌پێشه‌نگی که‌سانی وه‌ک محه‌ممه‌د ئوزون و به‌ڕێزتان و هه‌ندێک که‌سایه‌تی تر. هۆکاره‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ چی؟

 فرات جه‌وه‌ری: له‌ وڵاته‌ پاشکه‌وتووه‌کان شیعر پێگه‌یه‌کی به‌هێزی هه‌یه‌. ته‌نانه‌ت ماوه‌یه‌ک له‌ وڵاتانی ئه‌مه‌ریکای لاتین وه‌ک پێغه‌مبه‌رێک چاو له‌ شاعیر ده‌کرا و شاعیره‌کان بێ پاره‌ سواری پاس ده‌بوون. ئه‌مڕۆش له‌ وڵاتانی جیهانی سێهه‌م هه‌ر به‌مجۆره‌یه‌. له‌وانه‌یه‌ له‌ کوردستانیش وا بێ. به‌ڵام له‌ ئه‌وروپا به‌پێچه‌وانه‌یه‌. له‌ ئه‌وروپا و به‌تایبه‌تی سویید که‌م چاپخانه‌ کتێبی شیعر بڵاو ده‌که‌نه‌وه‌. ئه‌و شاعیرانه‌ی خه‌ڵاتی نوبڵیان وه‌رگرتووه‌، به‌زه‌حمه‌ت پێنجسه‌د کتێبی شیعریان ده‌فرۆشرێ. کتێبخانه‌کانیش کتێبی شیعر ناکڕن. نه‌ک بڵێی بێ نرخه‌، به‌ڵکو خوێنه‌ری که‌مه‌. منیش له‌ گۆڤاری نوده‌م هه‌تا بۆم کرا گرنگیم به‌ لایه‌نه‌کانی تری ئه‌ده‌ب دا. وه‌ک چیرۆک و په‌خشان. دیاره‌ کاریگه‌رییه‌کی به‌رچاوی هه‌بوو. چونکه‌ ئه‌و شیعرانه‌ی ده‌نووسران و به‌ڕێ ده‌کران، سێبه‌ری ئایدیۆلۆژییان پێوه‌ دیار بوو و له‌ دژی زوڵم و زۆرداری هۆنرابوونه‌وه‌. ڕه‌ساڵه‌تێکی سیاسییان هه‌بوو. پاش ئه‌م ژیانه‌ سیاسییه‌، به‌ دوای ئه‌ده‌بیاتێکی گه‌ردوونیدا وێڵ بووین که‌ بتوانین هه‌ست، خه‌ون، ئازار و فه‌نتازییه‌کانمانی پێ ده‌رببڕین. چیرۆک و رۆمان جێگه‌ی شیعریان گرته‌وه‌، چونکه‌ زمانێکی جیهانی تریان هه‌بوو.

له‌ ئه‌ده‌بیاتی کورمانجی ژووریندا، دابڕانێک هه‌یه‌ هه‌ر له‌ مه‌لای جه‌زیری و ئه‌وانه‌وه‌ هه‌تا جگه‌رخوین. ئه‌م دابڕان و بێده‌نگییه‌ به‌سه‌ر رۆژنامه‌وانیشدا هاتووه‌. دوای هه‌وڵه‌ رۆژنامه‌وانییه‌کانی بنه‌ماڵه‌ی به‌درخان دابڕانێک هه‌یه‌ هه‌تا ده‌رچوونی گۆڤاری نوده‌میش. له‌هه‌ندێک بواردا هاوار و نوده‌م لێک ده‌چوێنم. به‌شی خۆی باسی هاوارت کرد، ئه‌ی نوده‌م چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنی؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ڕاسته‌. هاوار به‌ده‌ستپێشخه‌ری که‌سێک بڵاو ده‌بۆوه‌، بێ ئه‌وه‌ی هێز و لایه‌نێکی سیاسی له‌ پشت بێ یان ببێته‌ بلینگۆی هه‌ندێکیان. ئامانجی پێشخستنی ئه‌ده‌بیاتێکی نۆژه‌ن بوو، پلۆڕال ده‌هزری، بێ ئه‌وه‌ی جیاوازییه‌ک له‌نێوان به‌رهه‌مه‌کاندا بنێ. هه‌ر چه‌ند شاعیر و نووسه‌ری وه‌ک قه‌دری جان، نورده‌ین زازا و عوسمان سه‌بری له‌ ده‌وروبه‌ری هاوار بوون، به‌ڵام گوشاره‌که‌ زیاتر له‌سه‌ر پشتی جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخان بوو. دوابه‌دوای ڕاوه‌ستانی هاوار، ئیدی ئه‌م گۆڤاره‌ له‌بیر ده‌کرێ. ئه‌من بۆ خۆم کاتێک ده‌رکه‌وتمه‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات، بۆ یه‌که‌مجار ناوم بیست. دیاره‌ له‌م مه‌ودایه‌دا، زۆر گۆڤار و رۆژنامه‌ی کوردی ده‌رکه‌وتن، به‌ڵام هه‌موویان سیاسی و ئایدیۆلۆژی بوون و ئه‌گه‌ر به‌رهه‌مێکی ئه‌ده‌بی بڵاو کرابایه‌وه‌، ده‌بوو له‌ چوارچێوه‌ی رێکخستن و حیزب دابێت. کاتێک له‌ساڵی 1983دا چاوم به‌هاوار که‌وت، وه‌ک ون بوویه‌کی خۆم دۆزیبێته‌وه‌، وا بوو. بوه‌ مایه‌ی سه‌رنجی من. هه‌ستم کرد کوردایه‌تییه‌کی پاک و دڵسۆزی تێدایه‌ و هه‌تا نه‌وه‌ده‌کان سه‌رجه‌م ژماره‌کانی گۆڤاری هاوارم سه‌ر له‌نوێ چاپ و بڵاو کرده‌وه‌. نوده‌م له‌ فکر و تێڕوانیندا وه‌ک هاوار، لیبڕاڵ بوو. بێگومان هه‌وڵم دا شتێکی نوێ بێت، چونکه‌ هه‌ل و مه‌رجی هاوار و نوده‌م زۆر لێک جیاواز بوو. بۆ ده‌رکردنی نوده‌م زۆرم زه‌حمه‌تی و ئاسته‌نگی بینی.

وه‌ک چی؟ 

فرات جه‌وه‌ری: یه‌که‌مجار بوو گۆڤارێک له‌لایه‌ن که‌سێکه‌وه‌ ده‌رده‌چوو. ده‌وروبه‌ر باوه‌ڕیان نه‌ده‌کرد که‌سێک به‌ ته‌نیا بتوانێ شتێک بکات. به‌ڵام جارجاره‌ هه‌ندێک که‌س گۆڕانکاری بنچینه‌یی له‌ وڵات و ته‌نانه‌ت جیهاندا ده‌که‌ن. کاتێک ده‌ستم به‌ چاپ و په‌خشی نوده‌م کرد، هه‌ندێک ده‌یانگوت فڵان ڕێکخراوی له‌ پشته‌ و هه‌ندێکی تر ده‌یانگوت فیساره‌ رێکخراو. لێره‌دا با ئاماژه‌ به‌ نموونه‌یه‌ک بکه‌م. به‌ر له‌وه‌ی نوده‌م ده‌ربکه‌وێت، چونکه‌ پێشبینی ئه‌م شته‌م کردبوو، بۆئه‌وه‌ی باڵانسێک دروست بکه‌م و به‌ هه‌ر که‌س بسه‌لمێنم که‌ گۆڤاره‌که‌ سه‌ربه‌خۆ و ئه‌ده‌بییه‌، دوو ریکلامم بۆ دوو رۆژنامه‌ی کوردی نارد که‌ یه‌کیان رۆژنامه‌ی وڵات و سه‌ر به‌ pkk بوو و ئه‌وی تریش گۆڤاری ئامانج و دژ به‌ pkk بوو. پاره‌یه‌کیشم بۆ ڕه‌وانه‌ کردن تاکوو ریکلامه‌که‌م بڵاو بکه‌نه‌وه‌. رۆژنامه‌ی وڵات پاره‌ی نه‌ویست و له‌بری پاره‌، ریکلامی رۆژنامه‌ی خۆیان بۆ به‌ڕێ کردم. کاتێک ریکلامه‌که‌ی من له‌ وڵاتدا بڵاو بۆوه‌ و منیش له‌ ژماره‌ یه‌کی گۆڤاره‌که‌مدا ریکلامی وڵاتم بڵاو کرده‌وه‌، مه‌حمود باکسی که‌ ئه‌و کات دژ به‌ pkk بوو بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی کرد که‌ نوده‌م سه‌ر به‌ pkk ه‌یه‌. ئینجا له‌ ژماره‌ی دووه‌مدا وت و وێژێکم له‌گه‌ڵ مه‌حمود باکسی کرد و بڵاوم کرده‌وه‌، دۆست و لایه‌نگرانی pkk گوتیان گۆڤارێکی باش بوو، به‌ڵام پێویسته‌ که‌سایه‌تی به‌مجۆره‌ی تێدا نه‌بێ. پاش یه‌ک ــ دوو ساڵ له‌ ده‌رچوونی، ئینجا باوه‌ڕیان پێ هێنا.

نوده‌م تاکه‌ی به‌رده‌وام بوو؟

 فرات جه‌وه‌ری: دامنابوو پێنج ساڵ ده‌ربچێ. زۆر که‌س باوه‌ڕیان نه‌ده‌کرد ته‌نانه‌ت دوو ــ سێ ژماره‌ زیاتری لێ ده‌ربچێ. خۆیان ئابوونه‌ نه‌ده‌کرد چونکه‌ پێیان وابوو ئه‌و گۆڤاره‌ش به‌ ده‌ردی گۆڤاره‌کانی تر ده‌چێت. ئه‌و پێنج ساڵه‌ی که‌ بۆ نوده‌م پێشبینیم کردبوو، به‌ڕێک و پێکی ده‌رکه‌وت. له‌ ماوه‌ی ئه‌م پێنج ساڵه‌دا هیچ جیاوازییه‌کم نه‌خسته‌ نێوان بیروباوه‌ڕ و مه‌کته‌به‌ ئه‌ده‌بییه‌کان. نوده‌م هیچ جۆره‌ سنوورو به‌ربه‌ستێکی نه‌بوو. گۆڤارێکی فره‌ ڕه‌نگ و فره‌ ده‌نگ بوو. له‌ پێنجه‌مین ساڵیادی ده‌رچوونی نوده‌مدا، جه‌ژنێکمان له‌ستۆکهۆڵم به‌ڕێوه‌ برد، زۆربه‌ی رۆشنبیرانی کوردی هه‌ر چوار پارچه‌ی کوردستان به‌شداری ئاهه‌نگه‌که‌ بوون، له‌و ئاهه‌نگه‌دا ده‌بوو ماڵئاواییم کردبا.

ماڵئاواییت کرد؟ 

فرات جه‌وه‌ری: نه‌خێر، بڕیارم دا بۆ پێنج ساڵی تریش گۆڤاره‌که‌ ده‌ربکه‌م. واته‌ به‌گشتی ده‌ساڵ به‌رده‌وام بوو. نیازم وابوو دوای پێنج ساڵ نوده‌م له‌ دیاربه‌کر ده‌ربکه‌م. وه‌ک ده‌زانن نه‌وه‌ده‌کان بارودۆخ ئارام نه‌بوو. دۆست و براده‌ر پێیان گوتم چۆن شتی وا ده‌که‌ی، ئه‌گه‌ر بچیته‌ دیاربه‌کر، پاش چه‌ند مانگێک هه‌واڵی مه‌رگت ده‌بیسین. قسه‌که‌یان ڕاست بوو. له‌م بڕیاره‌م پاشگه‌ز بوومه‌وه‌. بۆیه‌ بڕیارم دا پێنج ساڵی تریش به‌رده‌وام بم له‌سه‌ر ده‌رکردنی گۆڤاره‌که‌. ده‌ ساڵی ڕه‌به‌ق نوده‌م ده‌رکه‌وت. بێ ئه‌وه‌ی ژماره‌یه‌کی دره‌نگ بکه‌وێته‌ ژێر چاپ. ئه‌وه‌ش دیارده‌یه‌کی نوێ بوو له‌ رۆژنامه‌گه‌ری کوردیدا.

هه‌ر له‌پاشکۆی ئه‌م گۆڤاره‌دا، گۆڤارێکی تریشت ده‌رده‌خست که‌ تایبه‌ت بوو به‌ وه‌رگێڕان.

 فرات جه‌وه‌ری: به‌ڵێ، ده‌مویست هه‌ر ساڵه‌ی ژماره‌یه‌ک یاخود دوو ژماره‌ی ده‌ربکه‌م. هه‌ر وه‌ک ده‌زانی به‌رهه‌مه‌ ئه‌ده‌بییه‌کانی دونیا زۆر زوو ده‌کرێنه‌ تورکی. وه‌رگێڕان له‌ ناو تورکه‌کاندا زۆر به‌هێزه‌. فارسه‌کانیش هه‌ر وان. کتبێبی بیره‌وه‌ری مارکیز به‌ر له‌وه‌ی به‌سوییدی بڵاو بکرێته‌وه‌، ده‌کرێته‌ تورکی، رۆمانه‌کانی پاولۆ کۆئیلۆش هه‌روا. ئه‌وه‌ش وا ده‌کات کورده‌کان ئه‌م ئه‌ده‌بیاته‌ بخوێننه‌وه‌ و یه‌کێک که‌ به‌ تورکی موتاڵا بکات، زۆرتر سوودمه‌ند ده‌بێ و ئاسانکاری زیاتر بۆ ده‌کرێت. منیش به‌ڕێگه‌ی ئه‌م گۆڤاره‌وه‌ ده‌مه‌ویست زمانی کوردی ده‌وڵه‌مه‌ندتر بێ. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌زموون له‌ته‌کنیک و شێوازی نووسه‌رانی جیهان وه‌ربگرین. هه‌تا توانامان هه‌بوایه‌ هه‌وڵمان ده‌دا وه‌رگێڕدراوه‌کان له‌زمانی ئۆرژیناڵه‌وه‌ بکرێن. مخابن ته‌نیا ژماره‌یه‌کی ده‌رکه‌وت.

بۆچی ته‌نیا ژماره‌یه‌ک؟ 

فرات جه‌وه‌ری: نه‌یتوانی جێگه‌ی خۆی بکاته‌وه‌. له‌ بواری ماددیشه‌وه‌ ئاسته‌نگی گه‌وره‌م ده‌هاته‌ به‌رده‌م. ده‌توانم بڵێم وێڕای هه‌ندێک ئاسته‌نگی تر، هۆکاره‌که‌ ته‌نیا مادی بوو. چونکه‌ ده‌مه‌ویست گرنگی به‌ جۆری چاپه‌که‌شی بده‌م و ئه‌وه‌ش پاره‌یه‌کی زۆری ده‌ویست.

تیراژی نوده‌م چه‌ند بوو؟ 

فرات جه‌وه‌ری: هه‌زار نوسخه‌.

نوده‌م هه‌ر له‌ وڵاتانی ئه‌وروپا بڵاو ده‌بۆوه‌ یان ده‌هاته‌ تورکیا و وڵاتانی ئاسیاش؟

 فرات جه‌وه‌ری: به‌شی هه‌ره‌ زۆری له‌ ئه‌وروپا بڵاو ده‌بۆوه‌. چونکه‌ ئه‌و کات ڕه‌وشی سیاسی تورکیا ناله‌بار بوو و به‌ڕێگه‌ی پۆست نه‌ده‌گه‌یشت. که‌سیش نه‌یده‌توانی له‌گه‌ڵ خۆی بیگێڕێ. هه‌ر چه‌ند گۆڤارێکی سیاسی نه‌بوو، به‌ڵام قاچاغ بوو. شتی سه‌رنج ڕاکێش ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌ر چه‌ند تیراژی نوده‌م زۆر که‌م بوو، به‌ڵام باش بڵاو ده‌بۆوه‌. به‌تایبه‌ت له‌ زیندانه‌کانی تورکیادا ده‌ستاوده‌ست ده‌گه‌ڕا. زۆر نامه‌م له‌ زیندانه‌وه‌ به‌ده‌ست گه‌یشت که‌ نوسیبوویان به‌رێگه‌ی نوده‌م فێری زمانی کوردی بوون. هه‌روه‌ها نزیکه‌ی 15 نوسخه‌یه‌کی له‌کوردستانی سووریادا بڵاو ده‌بۆوه‌ و له‌وێش له‌ناو رۆشنبیران و هۆگرانی ئه‌ده‌بدا ماڵه‌وماڵ ده‌گه‌ڕا. به‌و پێشوازییه‌ هه‌ستم ده‌کرد کورد شتێکی به‌مجۆره‌ی گه‌ره‌که‌. شتێک که‌ تایبه‌ت بێ به‌ بواری خۆی.

ئایا له‌ نوده‌مدا هه‌ر به‌ته‌نیا نووسینی نووسه‌رانی باکووری کوردستان بڵاو ده‌کرایه‌وه‌؟ 

فرات جه‌وه‌ری: نه‌خێر. به‌رهه‌می کورده‌کانی باشووری کوردستان و رۆژهه‌ڵات، کوردستانی سووریا و نوسه‌رانی تاراوگه‌ش بڵاو ده‌بۆوه‌.

به‌رهه‌می نووسه‌رانی سۆران چۆن بڵاو ده‌بۆوه‌، وه‌رده‌گێڕدرایه‌ سه‌ر زاراوه‌ی کورمانجی یان هه‌ر وه‌ک خۆی بڵاو ده‌بۆوه‌. 

فرات جه‌وه‌ری: وه‌ک خۆیان و به‌ پیتی لاتینی بڵاو ده‌بوونه‌وه‌. هه‌ندێک به‌رهه‌میش ده‌کرانه‌ کورمانجی، بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر بناسرێن. زۆر جار به‌رهه‌می که‌سانی وه‌ک عه‌بدوڵڵا په‌شێو، شێرکۆ بێکه‌س، ئه‌نوه‌ر قادر جاف، حه‌مه‌ سه‌عید حه‌سه‌ن و فه‌رهاد شاکه‌لیمان وه‌رده‌گێڕاوه‌. فه‌رهاد پیرباڵیش یه‌کێک بوو له‌ نووسه‌ره‌ به‌رده‌وامه‌کانمان که‌ به‌ تێکه‌ڵییه‌ک له‌ سۆرانی و کورمانجی ده‌ینووسی. ئه‌و کاته‌ی که‌ له‌ پاریس بوو.

نووسه‌رانی باکووری کوردستان به‌گشتی خه‌باتێکی نه‌ته‌وه‌ییان ده‌ست پێکردوه‌ به‌ڕێگه‌ی وه‌ڕگێڕانی به‌رهه‌می نووسه‌رانی باشووری کوردستان، به‌ڵام لێره‌ که‌س، نووسه‌رانی باکوور یان رۆژئاوای کوردستان ناناسێ. ئه‌تۆ تا چه‌ند شاره‌زای ئه‌ده‌بیات و وێژه‌ی زاراوه‌کانی دیکه‌ی کوردی و ئه‌مه‌ چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنی؟

 فرات جه‌وه‌ری: کاتێک ئێمه‌ ده‌ڵێین کوردستان، پێویسته‌ باس له‌ هه‌مووی بکه‌ین. منیش هه‌ست به‌م که‌مایه‌سیه‌ ده‌که‌م. ئه‌گه‌ر مێژوویه‌کی ئه‌ده‌بی چاپ بکرێ و تێیدا به‌رهه‌می کورده‌کانی سۆڤییه‌ت یان شوێنێکی تر نه‌بێ، ئه‌وا نابێته‌ وێژه‌ی ئه‌ده‌بی کوردی، به‌ڵکو ده‌بێته‌ هی پارچه‌یه‌ک. نووسین به‌ زاراوه‌گه‌لی جیا جیا گرنگ نییه‌، به‌ڵکو پێویسته‌ له‌شوێنێکدا بگه‌نه‌ یه‌ک. بۆیه‌ من له‌ نوده‌مدا ئه‌م کاره‌م کرد. هه‌روه‌ها ئه‌نتۆلۆژیایه‌کی چیرۆکی کوردیم ئاماده‌ کرد که‌ تێیدا هه‌مان سیاسه‌تی نوده‌مم په‌یڕه‌و کردووه‌. ئه‌نتۆلۆژیاکه‌ دوو به‌رگه‌ و نزیکه‌ی دوو هه‌زار لاپه‌ڕه‌یه‌. له‌و ئه‌نتۆلۆژیایه‌دا نموونه‌ی گشت چیرۆک نووسه‌ کورده‌کانم هێناوه‌ته‌وه‌. ته‌نیا باسی نووسه‌رانی پارچه‌یه‌کم نه‌کردووه‌. بیۆگرافی و نموونه‌ به‌رهه‌می نووسه‌رانی کورمانجی ناوینیشم کردۆته‌ لاتینی.

 ئه‌نتۆلۆژیاکه‌ت به‌ ته‌نیا ئاماده‌ کرد؟ 

فرات جه‌وه‌ری: به‌ڵێ. به‌ڵام له‌گه‌ڵ که‌سانی شاره‌زا له‌ ئه‌ده‌بیاتی کورده‌کانی سۆڤییه‌ت و باشووری کوردستان راوێژم کردووه.

کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌نتۆلۆژیا یا خود پرۆسه‌یه‌کی وه‌ک نوده‌م ئیشی تاکه‌ که‌سێک نییه‌و پێویسته‌ ده‌زگایه‌کی گه‌وره‌ی له‌پشت بێ.. ئێوه‌ چۆن خۆتان له‌ قه‌ره‌ی ئه‌م کاره‌ دا؟ ئایا ماندووبوونێکی زۆری نه‌ده‌ویست؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ئێمه‌ وا ڕاهاتووین و واده‌زانین که‌ کاری گه‌وره‌ پێویسته‌ ده‌زگایه‌کی مه‌زنی له‌پشت بێ. ڕاسته‌ دام و ده‌زگاکان ده‌رفه‌ت و کادیری زۆریان له‌به‌ر ده‌ست دایه‌، به‌ڵام وه‌ک ده‌زانی دام و ده‌زگای لای خۆمان ئامانجیان ته‌نیا ڕه‌زامه‌ندی حیزبه‌که‌یانه‌، یان له‌به‌ر مووچه‌ کاره‌کانیان ڕاده‌په‌ڕێنن و دیاره‌ ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌ریده‌خه‌ن، چۆنه‌. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ده‌زگاکه‌ ئامانجی خه‌باتێکی سه‌ربه‌خۆ بێ و پاڵپشت بێ به‌ خه‌باتێکی پرۆفشنه‌ڵ و بازرگانی سه‌ربه‌خۆ، سه‌رکه‌وتووتر ده‌بێ و له‌ ڕه‌وشی ئێستای کوردستانیشدا، دامه‌زراندنی ده‌زگایه‌کی به‌مجۆره‌ ده‌ست نادا. ئه‌مه‌ بۆ باکووری کوردستان دوو ئه‌وه‌نده‌ زه‌حمه‌ته‌. کاتێک که‌ نوده‌مم ده‌رخست، خوێنه‌ر و نووسه‌ری به‌ده‌گمه‌ن بوو. به‌ڵام چونکه‌ من ئاشقی ئه‌م خه‌باته‌ بووم، هه‌موو هێز و توانای خۆم خسته‌ گه‌ڕ. ڕاسته‌ تا ڕاده‌یه‌ک خه‌باتێکی شه‌خسی بوو، به‌ڵام په‌یوه‌ندییم له‌گه‌ڵ هه‌موو نووسه‌رانی کورد و نووسه‌رانی غه‌یره‌ به‌ست و به‌مجۆره‌ ئامانجم ئه‌وه‌ بوو بناخه‌ی ئه‌ده‌بیاتێکی نۆژه‌ن سه‌قامگیر بکه‌م. وه‌ک ده‌زانی غه‌ریبی، تێکشکانه‌. بۆ ئه‌وه‌ی له‌ غه‌ریبیدا تێک نه‌شکێم، په‌نام بۆ ئه‌ده‌بیات برد. ئه‌ده‌بیات هیوای ئایینده‌م بوو. بۆیه‌ به‌ دڵه‌وه‌ ئه‌م کاره‌م ئه‌نجام دا. که‌سێک که‌ به‌دڵ کار بکات، له‌و سه‌د که‌سه‌ باشتره‌ که‌ بێ دڵ کارێک ده‌که‌ن. له‌لایه‌کی تره‌وه‌، له‌ پرۆسه‌ی ده‌رکردنی گۆڤاری نوده‌مدا، گرنگیم نه‌دا به‌وه‌ی که‌ نووسه‌ر سه‌ر به‌ کام ئایدیۆلۆژیا و پارته‌. وه‌ک گۆڤاره‌ سوییدییه‌ ئه‌ده‌بییه‌کان ویستم ببێته‌ گۆڤارێکی تایبه‌ت. ده‌بوو نوده‌م ببوایه‌ پردێک له‌ نێوان نووسه‌ران. بێگومان ئه‌م داخوازی و بانگه‌شانه‌ گه‌وره‌ بوون. سه‌ره‌تا جێبه‌جێ کردنیان هه‌ندێک زه‌حمه‌ت بوو، به‌ڵام له‌ ئه‌نجامی شه‌ونخوونی و هه‌وڵدانی بێ وچان ڕێگه‌ هه‌موار بوو. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێویسته‌ دان به‌وه‌ دابنێم که‌ ئه‌و ده‌ ساڵه‌ بۆ من وه‌ک بیست ساڵ تێپه‌ڕین.

له‌ کورمانجیدا کێشه‌ی خوێنه‌ریش هه‌یه‌ چونکه‌ هه‌ر نووسه‌ره‌ی به‌ شێوه‌ زاراوه‌یه‌ک ده‌نووسێ. واته‌ کێشه‌که‌ زمانه‌. ئه‌و کێشه‌یه‌ له‌ به‌رده‌م ئێوه‌ش نه‌بۆته‌ ئاسته‌نگ؟ په‌یوه‌ندی نێوان تۆ و خوێنه‌ران چۆنه‌؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ئه‌و کێشه‌یه‌ تا ڕاده‌یه‌ک نه‌ماوه‌ته‌وه‌. سه‌ره‌تای هه‌شتاکان ئه‌م شته‌ باو بوو. نه‌ ته‌نیا هه‌ر شاره‌ و زاراوه‌یه‌کی هه‌بوو، بگره‌ هه‌ر رێکخستنێکیش زمانێکی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌بوو و به‌گوێره‌ی خۆیان قاڵبیان بۆ دروست ده‌کرد. دوابه‌دوای ده‌رکردنی گۆڤاری نوده‌م و هه‌روه‌ها سه‌ر له‌نوێ چاپکردنه‌وه‌ی گۆڤاری هاوار، ئێستا که‌م نووسه‌ر هه‌یه‌ که‌ به‌شێوه‌یه‌کی هه‌رێمی بنووسێ. بۆ نمونه‌ من هه‌ر چه‌ند له‌ زارگوتنی هه‌رێمی زۆر دوور نه‌که‌وتومه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌و شێوه‌یه‌ش نانووسم. ده‌توانم بڵێم 80% شێوه‌یه‌کی ستانداری به‌خۆوه‌ گرتووه‌ و دیسان هه‌ندێک نووسه‌ری تۆری و سه‌رحه‌دی به‌ زار گوتنی خۆیان ده‌نووسن، به‌ڵام ئه‌وانیش هێدی هێدی هه‌وڵ ده‌ده‌ن خۆیان بگه‌یه‌ننه‌ ئه‌و ستاندارده‌ی له‌ زمانی کوردیدا زاڵه‌. هی کورمانجی بادینان له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م چوارچێوه‌یه‌ ده‌مێنێته‌وه‌. نه‌ سۆرانییه‌ و نه‌ کورمانجییه‌. دیاره‌ به‌هدینان ناوی هه‌رێمێکه‌ و ئه‌ویش هه‌ر کورمانجییه‌ و زاراوه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ نییه‌. پێویسته‌ خۆیان نزیکی ئه‌و ستاندارده‌ بکه‌ن که‌ ئێمه‌ پێی ده‌نووسین.

بۆچی له‌ کورمانجیدا زیاتر کتێبی وێژه‌یی چاپ ده‌کرێن و گرنگی به‌ بواره‌کانی تری وه‌ک فه‌لسه‌فه‌ و زانست و .. هتد نادرێ؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ڕاسته‌، زیاتر به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی چاپ و بڵاو ده‌کرێته‌وه‌. به‌ڵام نمونه‌ی فه‌لسه‌فیشمان هه‌یه‌. وه‌ک مسته‌فا دوزگون که‌ چه‌ند کتێبێکی له‌سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ هه‌یه‌. به‌م دواییانه‌ش وه‌شانخانه‌ی ئاڤێستا هه‌ندێک کتێبی سیاسی بڵاو کرده‌وه‌، له‌وانه‌ کتێبی د. قاسملو و کتێبێک سه‌باره‌ت به‌ مه‌لا مسته‌فا بارزانی. به‌گشتی وه‌ک جه‌نابتان ئاماژه‌تان پێ دا، نموونه‌یان که‌مه‌. چونکه‌ پێداویستییه‌کی وه‌ها نه‌هاتۆته‌ گۆڕێ و به‌زمانی تر موتاڵای ده‌که‌ن. چونکه‌ قورسیشه‌ ناتوانن به‌ زمانی کوردی لێی تێ بگه‌ن.

ئاینده‌ی ئه‌ده‌بیاتی کوردی له‌ تاراوگه‌ چۆن ده‌بینی؟ 

فرات جه‌وه‌ری: گه‌شبین نیم پێی. چونکه‌ ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی له‌وێ پێده‌گات، ناتوانێ نوێنه‌ری هه‌ست و نه‌ستی کورده‌کان بێت له‌ وڵاتی خۆیان و ته‌نیا گوزاره‌ له‌ به‌شێکی که‌م ده‌کات. ئیتر به‌ مێشکی ئه‌و وڵاتانه‌ ده‌فکرن که‌ لێی ده‌ژین. ئێستاکه‌ ڕه‌وشی کوردستان ده‌گۆڕێ، پێویسته‌ وێژه‌وانه‌کان بگه‌ڕێنه‌وه‌ و له‌ناو خه‌ڵکی خۆیاندا بژین.

واته‌ زه‌مینه‌که‌ له‌بار ده‌بینی؟ 

فرات جه‌وه‌ری: ده‌مه‌وێ بڵێم تا ڕاده‌یه‌ک په‌یوه‌ندی به‌ ئاینده‌ی سیاسییه‌وه‌ هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر په‌روه‌رده‌ی زمانی کوردی له‌ باکوور ئازاد بێ، له‌ماوه‌یه‌کی زۆر کورتدا، ئه‌ده‌بیات ده‌گاته‌ لوتکه‌ی خۆی و په‌ره‌گر ده‌بێ. چونکه‌ کوردستانی تورکیا پردێکه‌ له‌نێوان ئاسیا و ئه‌وروپادا. پێویسته‌ ئیتر زمان فاکتۆرێکی وڵاتپارێزی نه‌بێ، به‌ڵکو بواره‌کانی مه‌عریفه‌ و زانست بگرێتەوە. ئه‌ده‌بیات پێویسته‌ ته‌عبیر له‌ ئێش، ژان و برک و خۆشییه‌کانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک بکات.

له‌ دوا رۆمانتدا به‌ نیسبه‌ت به‌رهه‌مه‌کانی ترت پشوو درێژی، ئایا هه‌نگاوێکی نوێت له‌ نووسیندا به‌رز کردۆته‌وه‌؟

 فرات جه‌وه‌ری: ناتوانم بڵێم هه‌نگاوێکم به‌رز کردۆته‌وه‌ یاخود به‌رهه‌مه‌کانی پێشووم به‌کار نایه‌ن. به‌ڵام زۆری پێوه‌ ماندوو بووم. ئه‌زموونێکی بیست و پێنج ساڵه‌م هه‌یه‌ له‌ نووسینی چیرۆکدا. بیرۆکه‌ی ئه‌م رۆمانه‌ش له‌مێژه‌ له‌ سه‌رمدایه‌. چوار ــ پێنج ساڵه‌ کاری له‌سه‌ر ده‌که‌م. ویستومه‌ شێوازێکی نوێ به‌کار بێنم. وه‌ک سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌کانی دیکه‌م له‌سه‌ر تاکێک چڕ بوومه‌ته‌وه‌. چونکه‌ پێم وایه‌ ئه‌گه‌ر که‌سێکی باش بناسێنم، ئه‌وا زۆر که‌سم باش ناساندوه‌. هه‌ر چه‌نده‌ که‌سێکه‌، به‌ڵام ژیانێکی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی سێ ده‌یه‌ی دوایی ئاواره‌یه‌که‌ که‌ به‌ نیازه‌ بگه‌ڕێته‌وه‌ وڵاته‌که‌ی. بیری گه‌ڕانه‌وه‌ له‌و که‌سه‌دا ده‌بێته‌ نه‌خۆشی نۆستالێژی.


به‌رهه‌مه‌ چاپکراوه‌کانی فرات جه‌وه‌ری بریتین له‌:
1ــ هه‌ڵمه‌ت ده‌به‌ین، (شیعر ــ 1980)
2ــ گه‌وره‌ ده‌بم، (شیعر ــ 1981)
3ــ دایک شیرینه‌، (شیعری مناڵان ــ 1983)
4ــ به‌ندکراو، (چیرۆک ــ 1968)
5ــ کۆتری سپی، (چیرۆک ــ 1992)
6ــ کولتور، هونه‌رو ئه‌ده‌بیات، (کۆمه‌ڵه‌ وتار و هه‌ڤپه‌یڤین ــ 1996)
7ــ وته‌ی ناوداران، (1995)
8ــ چیرۆکی بنه‌ماڵه‌ی عه‌بدۆ، (چیرۆک ــ 1999)
9ــ له‌ماڵی جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخاندا، (دیالۆگ ــ 1998)
10ــ شه‌پۆله‌کانی ده‌ریای ره‌ش، (سه‌فه‌رنامه‌ ــ 1997)
11ــ رۆمانسێکی ژاکاو، (کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک ــ 2002)
12ــ ئه‌نتۆلۆژیای چیرۆکی کوردی، (2003)
13ــ پاییزێکی دره‌نگ، (ڕۆمان ــ 2005)

هه‌ندێک له‌به‌رهه‌مه‌ وه‌رگێڕدراوه‌کانی بریتین له‌:

1ــ شه‌وه‌ سپییه‌کان، ده‌سته‌یڤسکی، 1993
2ــ مشک و مرۆڤ، جۆن ئنشتاین به‌ک، 1993
3ــ باخچه‌ی ڤینیسیا، ئه‌نتۆان چیخه‌ف، 1995
4ــ له‌ چاوه‌ڕوانی گۆدۆدا، سامۆئیل بیکیت، 1995
5ــ داری هه‌نار، یه‌شار که‌ماڵ، 1998
6ــ دیوار، سارتر، 1998
7ــ چیرۆکی مامه‌ وردیله‌، باربرۆ لیندگرێن، 2000
8ــ ئه‌مێل، ئاسترید لیندگرێن، 2002

ئه‌م چاوپێکه‌وتنه‌ له‌ ژماره‌ (108)ی گۆڤاری "رامان"دا بڵاو بۆته‌وه‌.