۱۳۸۹/۱۰/۰۵

له‌ حه‌بیبی ئه‌ڵڵاوه‌ بۆ دوژمنی خودا


سەلاحەدین بایەزیدی 
 ئه‌مڕۆژانه‌ هه‌مووان له‌سێداره‌ ده‌درێن. مه‌رج نییه‌ ئه‌و که‌سه‌ی له‌ سێداره‌ ده‌درێ، تاوانبار بێ. ئه‌وان زۆر حه‌زیان له‌ ئێعدامکردنە و هه‌موو که‌سێ ئێعدام دەکه‌ن.
ئۆلیڤه‌ر تویست

ته‌نیا چرکه‌یه‌ک مه‌ودا مابوو بۆ جێبه‌جێکردنی سزایه‌کی هۆڤانه‌. چرکه‌یه‌ک که‌ به‌لای هه‌زاران و بگره‌ میلیۆنان که‌سه‌وه‌ مانگ و ساڵ بوو.

وه‌ک چۆن ته‌نیا چرکه‌یه‌ک مه‌ودا هه‌بوو بۆ له‌دایک نه‌بوون. بۆ نه‌بینینی تاوان، بۆ قوربانی نه‌بوون له‌ به‌رده‌م خوداکان، بۆ زیندانی نه‌چێشتن، بۆ کورد نه‌بوون.

وێناکردنی ئه‌و هاوكێشه‌یه‌ ئه‌سته‌مه‌ ڕۆژێک مرۆڤ خۆی سیفه‌تی خۆشه‌ویستی خودات پێ ببه‌خشی و خوێشی ئه‌و سیفه‌ته‌ت لێ بستێنێته‌وه‌.

به‌ڵام ئه‌و که‌سانه‌ی سیفه‌تی خۆشه‌ویستی ئه‌ڵڵایان به‌ حه‌بیب به‌خشی، بێگومان ته‌نیا بیریان له‌ خۆشه‌ویستی کردۆته‌وه‌. بیریان له‌ دیوه‌ جوانه‌کانی خودا کردۆته‌وه‌ و گومانیان نه‌بووه‌ له‌وه‌ی کوڕه‌که‌یان خۆشه‌ویستی خودا ده‌بێ و خوداش خۆشه‌ویستی ئه‌و.

ئه‌وانه‌ی نازناوی دوژمنایه‌تی له‌گه‌ڵ خوداشیان دایه‌ پاڵ، ئه‌وانه‌ن ته‌نیا و ته‌نیا بیر له‌ کوشتن و بڕین ده‌که‌نه‌وه‌. له‌ خوێن، له‌ شین. ئه‌وانه‌ن بیر له‌ دیوه‌ ناحه‌زه‌کانی خودا ده‌که‌نه‌وه‌ و قامووسیان پڕه‌ له‌ وشه‌گه‌لی جه‌للاد، جه‌بار، فساد، محارب و مجرم.

له‌ نێوان ئه‌وانه‌ی ودمی ژیان ده‌به‌خشن و ئه‌وانه‌ی بێ به‌زه‌ییانه‌ ژیان ده‌ستێنن، نوێنه‌رانی خودا هه‌ن که‌ ده‌ستووره‌کانی موو به‌ موو به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن. به‌ڵام ئه‌وان هیچکات تێیان نه‌گه‌یاندین بۆ خودا ڕۆژ به‌ ڕۆژ زیاتر تووڕه‌ ده‌بێ؟ بۆ سیسته‌می فه‌رمانڕه‌وایه‌تی ناگۆڕێ؟ بۆ خۆی ڕاسته‌وخۆ دوژمنه‌کانی ته‌مبێ ناکا؟ ئه‌گه‌ر به‌هه‌شت و دۆزه‌خی بۆ پاداشی کاره‌کانمان داناوە، بۆ له‌م جیهانه‌ش وازمان لێ ناهێنێ؟ بۆ مافی چاره‌نووسی کورد به‌ لای خوداوه‌ دوژمنایه‌تییه‌؟ بۆ بوونی خاک و وڵات بۆ که‌سانی دیکه‌ یه‌کپارچه‌یی و یه‌کێتیه‌ و که‌ ده‌گاته‌ کورد ده‌بێته‌ جیاخوازی و تاوان؟!

ئه‌م پرسیاره‌ دووباره‌بووانه‌ با بمێننه‌وه‌ چونکه‌ نه‌ خودا و نه‌ نوێنه‌رانی وەڵامیان نەداوه‌ته‌وه‌ و وەڵامی ناده‌نه‌وه‌.

به‌ڵام حه‌بیب به‌ڕاستی دوژمنی خودایه‌؟!

گه‌وره‌ترین تاوانی حه‌بیب ئه‌وه‌ بوو له‌ بەرسڤی ئه‌و پرسیارانه‌ گه‌ڕا، پرسیاریش له‌ فه‌رهه‌نگی ئه‌واندا یانی گوناه. نه‌هامه‌تی له‌و ڕۆژه‌وه‌ ده‌ستی پێکرد که‌ له‌ خودا گه‌یشت. ئه‌و خودایه‌ی ده‌سکردی خۆیان بوو و مانه‌وه‌یان وای حوکم ده‌کرد که‌س په‌ی به‌ نهێنیه‌کانی نه‌با و تێگه‌یشتن له‌و نهێنیانه‌ یانی به‌تاڵ بوونه‌وه‌ی سیحرێکی سه‌دان ساڵه‌.

بوونی که‌سانی وه‌ک حه‌بیب پێمان ده‌ڵێ ئه‌و خودایانه‌ی له‌ دوژمنایه‌تی مرۆڤ ده‌ترسێن، ئه‌و خودایانه‌ن که‌ ده‌سکردی مرۆڤن و ڕه‌گێکیان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ر مرۆڤ.

ئه‌و مرۆڤه‌ش په‌ی به‌ جه‌وهه‌ری مرۆڤبوونی ئه‌وان به‌رێ، له‌ ڕوانگه‌ی نوێنه‌رانیه‌وه‌ مه‌حکوومه‌ به‌ مه‌رگ.

۱۳۸۹/۱۰/۰۱

مەرگی زمانێک…



محه‌مه‌د ئاڵتان 
له‌تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی

 
به‌ بیرم دێ، نووسیویشمه‌... دوو پیره‌مێردی هاوڕێی مه‌کسیکی که‌ پێک هه‌ڵده‌پڕژان و لێک زیز ده‌بوون، ته‌نیا شتێک ده‌یانکرد ئه‌وه‌ بوو که‌ به‌و “زمانه‌ هه‌رێمی”یه‌ قسه‌یان نه‌ده‌کرد که‌ بەس خۆیان ده‌یانزانی... چونکه‌....

له‌ ویلایه‌تی تاباسکۆ که‌ ده‌که‌وێته‌ باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی مه‌کسیک، دوو پیره‌مێرده‌که‌، دوا دووهه‌مین که‌س بوون که‌ زمانی گه‌لی “زوک”یان له‌ بیر مابۆوه‌.

له‌ کاتێکدا ئه‌و دوو پیره‌مێرده‌ به‌و زمانه‌ له‌ناوچووه‌، لێک دەتۆران، مه‌ترسی له‌ناوچوونی ٣٦٤ زمانی هه‌رێمی له‌ مه‌کسیک نموونه‌یه‌کی مه‌ترسیدار بوو...


***
نیو هێنده‌ی ئه‌و زمانانه‌ی سه‌رجه‌م خه‌ڵکی سه‌ر ڕووی زه‌وی قسه‌ی پێده‌که‌ن، له‌ هه‌شت وڵات چڕ بۆته‌وه‌ که‌ له‌ ناویاندا مه‌کسیکیش به‌دی ده‌کرێ.

وڵاتانی فره‌ زمانی تر جگه‌ له‌ مه‌کسیک بریتین له‌: بڕێزیل، هیندستان، پاپوا، گینه‌ی نوێ و کامێرۆن.

***

له‌م دواییانه‌دا، له‌ ئالاسکا زمانێک به‌ مێژوو سپێردرا... دوایین که‌سێ که‌ زمانی "ئه‌یاک"ی ده‌زانی، ئه‌و زمانه‌ی له‌ ڕۆژئاوای باکووری ئالاسکا قسه‌ی پێده‌کرا، له‌ ته‌مه‌نی ٨٩ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. به‌ پێی لێکۆلینه‌وه‌ی زمانناسان، ماری سمیت جۆنس دوایین به‌جێماوی زمانی "ئه‌یاک"ی بوو و ته‌نیا که‌سێک بوو که‌ ده‌یتوانی به‌و زمانه‌ قسه‌ بکا.

ماری سمیت جۆنس، له‌ پێناو پاراستنی زمانی "ئه‌یاک" به‌ساڵان خه‌بتی و له‌ ئاماده‌کردنی فه‌رهه‌نگی زمانی ئه‌یاک له‌ زانکۆی ئالاسکا ده‌ستپێشخه‌ر بوو.

له‌ ئالاسکا هه‌روه‌ها ٢٠ زمانی هه‌رێمی دیکه‌ به‌ شێوه‌ی مه‌کسیک، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان له‌سه‌ره‌ هه‌مان چاره‌نووسی زمانی ئه‌یاکیان به‌سه‌ر بێ و ببنه‌ به‌شێک له‌ مێژوو.

***
یه‌ک...

پێنج و ده‌ نین....

له‌و شه‌ش هه‌زار زمانه‌ی له‌ دنیادا قسه‌یان پێده‌کرێ، دوو هه‌زار و پێنجسه‌د زمان مه‌ترسی له‌ناوچوونیان له‌ سه‌ره‌...

به‌ گوێره‌ی دوایین نه‌خشه‌ی زمانی ڕێکخراوی جیهانی یۆنسکۆ، ٢٠٠ زمان له‌ ماوه‌ی سێ وه‌چه‌دا (٧٠ – ٦٠ ساڵ) له‌ ناو ده‌چن، ٥٣٨ زمان له‌ بارودۆخێکی زۆر خراپ دان، ٦٢٣ زمان له‌ ژێر مه‌ترسی دان و ٦٠٧ زمانیش له‌ ڕه‌وشێکی هه‌ستیار دان.

به‌ پێی نه‌خشه‌ی ئاماژه‌پێکراو، هیندستان له‌ سه‌رووی ئه‌و وڵاتانه‌وه‌ دێ که‌ زیاترین ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌، تیایدا ترسی له‌ناوچوونیان هه‌یه‌. له‌ هیندستان ١٩٦ زمان، له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ١٩٢ زمان، له‌ ئه‌ندۆنێزیا ١٤٧ زمان، له‌ چین و مه‌کسیک ١٤٤ زمان و له‌ ڕووسیا ١٣٦ زمان له‌ ژێر مه‌ترسیدان.

بۆ پاراستنی ئه‌و زمانانه‌ی به‌ مه‌رگی که‌سێک یان به‌ زیزبوونیان له‌ناو ده‌چن، باشترین ڕێگه‌ به‌ڕای چاودێران، جێبه‌جێکردنی سیاسه‌ته‌کانی په‌روه‌رده‌ و قسه‌کردنه‌ به‌و زمانانه‌.

***

ئاماژه‌مان پێکرد...

به‌ گوێره‌ی نه‌خشه‌ی ئه‌و زمانانه‌ی مه‌ترسیان له‌ سه‌ره‌...

له‌ تورکیا ١٥ زمان له‌ ژێر مه‌ترسی دان...

هه‌روه‌ها به‌ گوێره‌ی ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌ی له‌ تورکیا له‌ ناوچوون، سێ زمانن...

***

یۆنسکۆ له‌ بڕیاردان سه‌باره‌ت به‌وه‌ی زمانێک تا چ ڕاده‌ له‌ ژێر مه‌ترسی دایه‌، نۆ پێوانه‌ی سه‌ره‌کی ده‌گرێته‌ به‌رچاو:

گواستنه‌وه‌ی زمان له‌ وه‌چه‌یه‌که‌وه‌ بۆ وه‌چه‌یه‌کی دی...

ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی به‌ زمانێک ده‌په‌یڤن...

رێژه‌ی قسه‌که‌ران به‌راورد به‌ دانیشتوان...

گۆڕانکاری له‌و هه‌رێمانه‌ی زمانێک قسه‌ی پێده‌کرێ...

کاردانه‌وه‌ی زمانی له‌ ژینگه‌ و شوێنی نوێ...

په‌روه‌رده‌ی زمان، بوونی سه‌رچاوه‌ و ژێده‌ری پێویست بۆ خوێندنه‌وه‌ و نووسینی ئه‌و زمانه‌...

هه‌ڵوێست و سیاسه‌تی داموده‌زگاکان و ده‌وڵه‌ت، به‌کارهێنان و دۆخی فه‌رمی ئه‌و زمانه‌...

هه‌ڵوێستی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگە له‌ به‌رامبه‌ر زمانی خۆیان... ژماره‌ و ناوه‌ڕۆکی ئه‌و به‌ڵگانه‌ی سه‌باره‌ت به‌و زمانه‌ له‌ ئارا دان.

***

باشه‌، زمانێک چۆن له‌ مردن ڕزگار ده‌بێ؟

له‌ ڕێنماییه‌کانی یۆنسکۆدا به‌مشێوه‌یه‌ وەڵامی ئه‌و پرسیاره‌ دراوه‌ته‌وه‌:

له‌پێناو ڕزگارکردنی زمانێک له‌ مردن، خاڵی هه‌ره‌ گرنگ قسه‌کردن به‌و زمانه‌ و ئافراندنی هه‌لومه‌رجی نوێیه‌ له‌ پێناو خوێندنی مناڵان.

***

وه‌ک ده‌بینین ئێستاکه‌ له‌ تورکیا گفتوگۆ له‌ سه‌ر “زمان” ده‌کرێ...

ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ، پلان دارشتن بۆ له‌ناو بردنی زمانێک، واته‌ گفتوگۆ له‌ سه‌ر ئه‌نجامدانی تاوانێک.

دونیا پێشکه‌وتووه‌ و کار ده‌کرێ له‌ سه‌ر ڕزگارکردنی زمانه‌کان، به‌ڵام ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ین زمانێک له‌ ناو ببه‌ین که‌ بیست میلیۆن که‌س قسه‌ی پێده‌کا.

گه‌لۆ به‌ڕای ئێوه‌، ئه‌مه‌ جێگه‌ی شانازییه‌؟

سه‌رچاوه‌: ڕۆژنامه‌ی ستار

۱۳۸۹/۰۹/۲۷

جووت زمان


ئه‌نگین ئاردچ
له‌ تورکییه‌وه‌: سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی
 

له‌ دیاربه‌کر و ده‌وروبه‌ری، بێ ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی بڕیاری حکوومه‌ت بکرێ، خه‌ڵک به‌ شێوه‌یه‌کی پراکتیکی به‌ره‌و به‌کارهێنانی دوو زمان ده‌ڕۆن...

تابلۆی شوێنه‌ بازرگانیه‌کان به‌ دوو زمان ده‌نوسرێ، ته‌نانه‌ت هه‌ندێک له‌ کاسپکاران ده‌ستیشیان پێکردووه‌ و نرخی سه‌ر سه‌وزه‌ و میوه‌کانیان به‌ دوو زمانی تورکی و کوردی نوسیوه‌.. ئه‌لما / سێڤ، دۆماتێس / به‌عجانا سۆر، مارول/ خاس {جۆرێک له‌ سالاد}، هیار / خیار... له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ هه‌ندێک له‌ شاره‌وانییه‌کان، له‌ سه‌ر زبڵدانه‌کان به‌ دوو زمان نوسیویانه‌: سوور به‌له‌دیه‌سی / شاره‌داریا سورێ..

من ئه‌م فیلمه‌م پێشتر بینیوه‌.

له‌کوێ؟ له‌ هێلسنکی.

له‌ فینلاند دوو زمانی فه‌رمی به‌ کار ده‌برێ، فینلاندی و سوێدی. چونکه‌ له‌و وڵاته‌ که‌مینه‌یه‌کی سویدی زۆر پێداگر و جدی ده‌ژین. تابلۆی سه‌رجه‌م کۆڵان و گه‌ڕه‌که‌کان به‌ دوو زمان نووسراوه‌، له‌ سه‌ره‌وه‌ به‌ فینلاندی و له‌ ژێره‌وه‌ش به‌ سویدی. له‌ نزیکه‌وه‌ بینومه‌.

به‌ڵام نه‌مبیست که‌س باس له‌ پارچه‌ پارچه‌کردنی خاکی فینلاند بکا.

سوێند به‌ خوا له‌ ئیسپانیاش بینیومه‌.

له‌ بارسێلۆنا به‌پێچه‌وانه‌وه‌ی فینلاند، سه‌رجه‌م ناوه‌کان سه‌ره‌تا به‌ کاتالانی نووسراون، ئینجا له‌ خواره‌وه‌، به‌ زمانی ستاندارد واته‌ ئیسپانیش نوسراون. له‌ زۆر شوێن ته‌نانه‌ت ناوه‌ ئیسپانیه‌که‌ی نه‌نووسراوه‌.

له‌ فه‌ره‌نساش بینیومه‌. نه‌چوومه‌ته‌ برۆتانیا و کۆرس، به‌ڵام له‌ باشووری ڕۆژئاوای فه‌ره‌نسا، له‌ هه‌رێمی باسک له‌ بایۆنه‌وه‌ بگره‌ تا هاندایه‌ زمانی باسکیش له‌ پاڵ زمانی فه‌ره‌نسی به‌کار ده‌برێ. له‌ ئیرون، سان سه‌باستیان، بیلبائۆ و سانتانده‌ری ئیسپانیاش به‌ هه‌مان شێوه‌.

له‌ ناوچه‌ی ویڵزی به‌ریتانیاش ئه‌م بارودۆخه‌ به‌دی ده‌کرێ. (سکۆتله‌ندا ته‌نانه‌ت پاره‌که‌شی جیاوازه‌!) له‌ هه‌ندێک وڵات زمانه‌کان وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌ چه‌قۆ له‌تت کردبن، لێک جیا بوونه‌ته‌وه‌. بۆ نموونه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ به‌لژیک بکه‌ین.

له‌ سویس، له‌ ژنێڤه‌وه‌ بچنه‌ لۆزان، له‌وێشه‌وه‌ به‌ره‌و زوریخ بڕۆن، زمانی فه‌ره‌نسی له‌ شوێنێک کت و پڕ نامێنێ و ده‌ مه‌تر ئه‌ولاتر تابلۆی ئاڵمانی ده‌بینرێن.

تۆ بڵێی ئه‌مانه‌ سه‌ربه‌خۆخواز بن؟ بێگومان سه‌ربه‌خۆخواز هه‌ن، به‌ڵام که‌مینه‌ن.

له‌ به‌ریتانیا و ئیسپانیا جیاخواز، له‌ نۆروێژ کۆماریخواز و له فه‌ره‌نسا لایه‌نگرانی پاشایه‌تی هه‌ن، به‌ڵام که‌مینه‌ن. (له‌ سویس که‌سێک جیاخواز بێ، به‌ شێتی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن). زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری که‌مینه‌ داوای ئۆتۆنۆمی زیاتر ده‌کا، به‌ڵام نایه‌وێ داببڕێ.

دیاره‌ ئه‌م خۆسه‌رییه‌ش زێده‌تر له‌ وڵاتانی یه‌کێتی ئه‌وروپا سه‌قامگیر بووه‌.

کورده‌کانی له‌مه‌ڕ ئێمه‌ش هه‌مان بارودۆخیان هه‌یه‌.

ئازادیان گه‌ره‌که‌، ئۆتۆنۆمیان ده‌وێ، به‌ڵام که‌من ئه‌وانه‌ی لایه‌نگری سه‌ربه‌خۆیی و جیابوونه‌وه‌ن...

ڕێگای ژیرانه‌ش هه‌ر به‌مجۆره‌یه‌. چونکه‌ ئاستی شارستانیه‌تی هاوچه‌رخ له‌م خاڵه‌دا به‌رجه‌سته‌ ده‌بێ.

ئه‌گه‌ر پارتی داد و گه‌شه‌ پێدان بیه‌وێ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ٢٠١١دا سه‌ربکه‌وێ، ده‌بێ ده‌ستورێکی نوێ دابڕێژێ... پێویسته‌ ئه‌م ده‌ستووره‌ له‌ لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه‌ په‌سند بکرێ.

مه‌ردۆخ نایه‌، به‌ڵام دیموکراسی با...

ژێده‌ر: ڕۆژنامه‌ی سه‌باح