لالەنگیی پەرجووئاسا

لالەنگیی پەرجووئاسا
مژار: ڕۆمان
نووسەر : ئاسلی ئەردۆغان
وەرگێر: سەلاحەدین بایەزیدی
وەشانخانە: مادیار

لالەنگییەکی پیر و ناحەز دەڕواتە لای سۆزانییەکی شۆخ و دڵڕەق بۆ ئەوەی بە پێدانی پارە شەوێکی خۆش ڕابوێرێ.

بەرەبەری بەیانی، ژنە گەنجەکە کە دەبینێ پیرەمێردەکە لە خەوێکی قووڵ ڕۆچووە، هەلەکە دەقۆزێتەوە و دۆستە تاڵانکەرەکانی بانگ دەکا. لالەنگی بەرەنگاریان دەبێتەوە و دەست دەکاتەوە. ڕێگرەکان بە ئاسانی لە گۆشەیەکی دەپەستێون. بەڵام تیژترین چەقۆ و ببڕترین خەنجەرەکانیش هیچ شوێنەوارێک لەسەر لالەنگی دانانێن.

لالەنگیی پەرجووئاسا دووهەم کتێبی ژنە نووسەری تورک ئاسلی ئەردۆغانە کە ساڵی ١٩٩٦ بڵاو کراوەتەوە. کتێبەکە دەستبەجێ لە سوید دەنگی داوتەوە و لەگەڵ سێ کتێبی دیکەدا کەوتووەتە ڕیزی باشترین کتێبەکانی ساڵەوە. 

نووسەر لەم کتێبەدا بەسەرهاتی ژنە گەنجێکی تورک لە غەریبایەتی دەگێڕێتەوە کە لە کۆڵانە بەرتەسکەکانی ژنێڤ و لەو شوێنانەی ناوبانگیان بە خراو دەرچووە، وێڵ و عەوداڵ دەگەڕێ. لەوەتەی دڵدارەکەی ڕۆیشتووە، شەوانە لە قاوەخانەکان مل لە نووسین دەنێ و بیر لە ساڵانی لە کیسچووی لاوێتیی دەکاتەوە.

گفتوگۆی بن شووراکان شه‌ڕێک هه‌رگیز کۆتایی نایه‌ت

رەوەز جەبار

یه‌کێک له‌و نووسه‌رانه‌ی له‌ نێو ئه‌و بارە ناخۆشەی تورکیادا داوای تورکیایه‌ک ده‌کات کورد و تورک وه‌ک هاووڵاتی پله‌ یه‌ک سه‌یر بکرێن، ئۆیا بایداره‌. ئه‌و خانمه‌ رۆماننووسه‌ تورکه‌ له‌ رۆمانه‌کانیدا په‌نجه‌ ده‌خاته‌ سه‌ر برینه‌کانی تورکیا. تازه‌ترین رۆمانی ئۆیا بایدار، رۆمانی گفتوگۆی بن شووراکانه‌. ئه‌م رۆمانه‌ سه‌ڵاحه‌دین بایه‌زیدی وه‌ریگێڕاوه‌ بۆ کوردی و له‌ بڵاوکراوه‌کانی وه‌شانخانه‌ی مادیاره‌ له‌ سنه‌. له‌ دوو توێی 183 لاپه‌ڕه‌دا چاپ و بڵاوبۆته‌وه‌. رۆمانه‌که‌ چیرۆکی تورکیایه‌کی پڕ له‌ خه‌م و مه‌راق و شه‌ڕ ده‌گێڕێته‌وه‌. تورکیایه‌ک که‌ هه‌میشه‌ پڕه‌ له‌ شه‌ڕ و ململانێ. شه‌ڕێک له‌ دوای روخانی ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانی و له‌ سه‌ره‌تای دروستبوونی کۆماره‌که‌ی ئه‌تاتورکه‌وه‌ به‌رده‌وامه‌.

ئه‌م رۆمانه‌ چیرۆکی چالاکوانێکی تورکه‌ له‌سه‌رده‌می شه‌ڕی خه‌نده‌قدا ده‌چێته‌ شاری ئامه‌د. له‌وێ هه‌وڵ ده‌دات به‌ دروشمی گرنگ ژیانه‌ به‌ر به‌و شه‌ڕه‌ ماڵوێرانکه‌ره‌ بگرێت. که‌ بووه‌ته‌ هۆی جه‌رگ سووتانی دایکان و بێوه‌ژن بوونی چه‌ندین ژن… هه‌ر وه‌ک له‌ رۆمانه‌که‌دا ئه‌و دیمه‌نانه‌ ده‌بینین که‌ چۆن دایکانی جه‌رگ سووتاو داوای ته‌رمی کوڕه‌کانیان ده‌که‌ن. له‌ژێر شووراکان و به‌رامبه‌ر به‌ «سوور» که‌ ناوچه‌یه‌کی کوردنشینی ئامه‌ده‌ و زۆربه‌ی خه‌ڵکه‌که‌ی کوردی عه‌له‌وی و مه‌سیحین، ئه‌و چالاکوانه‌ له‌گه‌ڵ کوردێکدا ده‌که‌وێته‌ گفتوگۆی چه‌مکه‌کانی نه‌ته‌وه‌، ئازادی، شه‌ڕ، زمان، مه‌رگ، ویژدان… لێره‌وه‌ بابه‌تی سه‌ره‌کی ده‌بێت به‌ پرسی کوردستانی باکوور و مه‌سه‌له‌ی شوناس و مافی که‌مینه‌. شوێن له‌م رۆمانه‌دا ناوچه‌ی سووره‌ له‌ ئامه‌د. سوور، ئه‌و ناوچه‌یه‌ی دڵی دیاربه‌کری کۆنه‌ و بناغه‌ی شاره‌که‌یه‌ و شوێنێکی که‌ونارایه‌. به‌ گشتی فه‌زای رۆمانه‌که‌ چیرۆکی تورکیایه‌کی پڕ کێشه‌ و شه‌ڕ و ئاڵۆزییه‌. نووسه‌ر له‌ رێگای دیالۆگی ئه‌و دوو که‌سایه‌تییه‌وه‌ باسی ژیانی سه‌ختی تورکیا ده‌کات. ره‌خنه‌ له‌ ده‌سته‌ڵات ده‌گرێت، که‌ بۆچی بارودۆخی کورد له‌ تورکیادا ئاوا سه‌خت و دژواره‌. چیرۆکی شوناس و مه‌سه‌له‌ی کورد بوون و تورک بوونه‌. چیرۆکی شه‌ڕی نیو خه‌نده‌قه‌کانه‌.

وه‌ختێ تورکه‌کان ئاماده‌ نین ماف بده‌ن به‌ کورد، کوردیش ناچاره‌ چه‌ک هه‌ڵبگرێ و داوای مافی خۆی بکات. وه‌ک له‌ رۆمانه‌که‌دا هاتووه‌ تورکه‌کان ده‌ڵێن کوردی باش کوردی مردووه‌. ئه‌م رسته‌یه‌ زیاتر له‌ هه‌شتا ساڵه‌ وای کردووه‌ ئه‌و وڵاته‌ نه‌حه‌سێته‌وه‌ و به‌رده‌وام له‌ شه‌ڕدابێ. چون کوردیش وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک نایه‌وێت وه‌ک مردوو سه‌یر بکرێ و مافه‌کانی خۆی ده‌وێت. به‌شی زۆری ئه‌م رۆمانه‌ گفتوگۆی ئه‌و دوانه‌یه‌ و که‌متر په‌رژاوه‌ته‌ سه‌ر وێنه‌ و دیمه‌نی شوێن و که‌سه‌کان. زیاتر دیالۆگی ئه‌و دوو که‌سه‌یه‌. وه‌ک له‌وه‌ی گێڕانه‌وه‌ به‌ ژیانی که‌سایه‌تییه‌کاندا رۆبچێ. به‌ گشتی له‌ رێگای دیالۆگی ئه‌و دوو که‌سه‌وه‌ ده‌چێته‌ نێو مێژووی خوێناوی تورکیاوه‌ و باسی کوشتاری ئه‌رمه‌ن و دێرسیم ده‌کات. وه‌ک له‌ رۆمانه‌که‌دا هاتووه‌: ئێستا له‌ سوور، له‌ جیزره‌، له‌ سلۆپی، له‌ هه‌زه‌خ و گه‌ڕه‌که‌ هه‌ژاره‌کانی نووسه‌یبین، له‌و دیو خه‌نده‌قه‌ و مه‌ته‌رێزه‌کان، منداڵه‌ به‌رد هاوێژه‌کان کۆمه‌ڵێک ئامانجیان هه‌یه‌ که‌ له‌ یاخیبوون ئه‌ولاتر ده‌چێ: ئه‌وان داوای مافه‌کانی خۆیان و ئه‌و خاکانه‌ ده‌که‌ن که‌ به‌ڵێنیان پێ درابوو. ئه‌وان بۆ که‌سانی تر شه‌ڕ ناکه‌ن، ئه‌و شه‌ڕه‌ی ده‌یکه‌ن هی خۆیانه‌. یان وه‌کو ده‌ڵێ: ئه‌و کاته‌ی گه‌لی کورد وتی کێشه‌ی سه‌ره‌کی من ئه‌وه‌یه‌ ته‌نیا له‌به‌ر کورد بوون ده‌چه‌وسێمه‌وه‌، زوڵمم لێ ده‌کرێ و وه‌ک شارۆمه‌ندی پله‌ دوو سه‌یر ده‌کرێم، خه‌باتی ناسێنه‌ تین و گۆڕی هاته‌ به‌ر. هه‌ر ئه‌و کاتیش چه‌پی تورکی که‌م که‌م له‌و مه‌یدانه‌ هاوبه‌شه‌ پاشه‌کشه‌ی کرد. یان له‌ به‌شێکی تری رۆمانه‌که‌دا ده‌ڵێ: باوکم له‌ به‌ندیخانه‌ی دیاربه‌کر به‌ ئه‌شکه‌نجه‌ مرد. دایکم بێجگه‌ له‌ کوردی زمانێکی تری نه‌ده‌زانی. باوکم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌که‌ی به‌ کوردی قسه‌ی کردبوو. ئه‌شکه‌نجه‌کرا. باوکم نه‌ په‌یوه‌ندی به‌ رێکخستنه‌وه‌ هه‌بوو. نه‌ به‌ چیا و نه‌ به‌ تیرۆره‌وه‌. ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کورد بوو، ئاماده‌ نه‌ببوو چه‌کی جاشایه‌تی بکاته‌ شان. خرابووه‌ گۆشه‌ی به‌ندیخانه‌وه‌…

به‌گشتی ئه‌و سێ نموونه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ فه‌زای گێڕانه‌وه‌ی رۆمانه‌که‌ن، ته‌واوی رۆمانه‌که‌ به‌و نه‌فه‌سه‌ ده‌ڕوات، رۆمانێکی وشک و برینگه‌، جگه‌ له‌و چیرۆکانه‌ هیچی دیکه‌ی تێدا نییه‌. وه‌ک باسی خۆشه‌ویستی، سێکس، ژیانی ئاسایی کاره‌کته‌ره‌کان… ته‌نیا و ته‌نیا دیالۆگێکی پڕه‌ له‌ باسی شه‌ڕ، ململانێ، دانپێدانه‌نان، چه‌وسانه‌وه‌… ته‌نانه‌ت خوێنه‌ر نازانێ ئه‌و دوو کاره‌کته‌ره‌ باکگراوندیان چییه‌ و چۆن ژیاون و سه‌ر به‌ چ چینێکن. ته‌نیا مه‌به‌ستی نووسه‌ر ئه‌وه‌بووه‌ له‌ رێگای ئه‌و دیالۆگه‌وه‌ باس له‌ ململانێی نه‌ته‌وه‌ی تورک و کورد و مه‌سه‌له‌ی شوناس ده‌کات.

ئۆیا له‌و نووسه‌ره‌ به‌ هه‌ڵوێستانه‌یه‌ که‌ له‌سه‌ر حه‌ق وتن زۆرجار تووشی کێشه‌ بووه‌ و رووبه‌ڕووی مه‌ترسی و زیندان بووه‌ته‌وه‌. به‌ هۆی نووسینی رۆمانی خودا منداڵانی فه‌رامۆش کردووه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌رکردنی لێ کراوه‌ له‌ قوتابخانه‌که‌ی. هه‌روه‌ها به‌ هۆی ئه‌وه‌ی تێزی دکتۆراکه‌ی سه‌باره‌ت به‌ سه‌رهه‌ڵدانی چینی کرێکار له‌ تورکیا بوو له‌ لایه‌ن ده‌سته‌ی پڕۆفیسۆره‌کانی زانکۆوه‌ ره‌ت کراوه‌ته‌وه‌ و ئه‌وه‌ش بووه‌ هۆی پشێوی و ئاژاوه‌ له‌ ناو زانکۆدا و له‌ ساڵی 1971 قۆڵبه‌ست کراوه‌ و له‌ زانکۆ دوورخراوه‌ته‌وه‌. له‌ دوای کوده‌تای 1980 تورکیای به‌جێهێشتووه‌ و له‌ ساڵی 1992 گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌.

ئۆیا بایدار ساڵی 1940 له‌ ئه‌سته‌نبوڵ له‌ دایکبووه‌. به‌ده‌ر له‌ نووسینی رۆمان مامۆستای زانکۆیه‌ و ماوه‌یه‌کی زۆر به‌شداری له‌ سیاسه‌تدا کردووه‌ و وه‌ک نووسه‌رێکی چه‌پ رۆڵی گرنگی هه‌بووه‌ و به‌ سه‌لامه‌تیش لێی ده‌رنه‌چووه‌ و زۆرجار رووبه‌ڕووی ئازاردان بووه‌ته‌وه‌. له‌ ژیانی ئه‌ده‌بی خۆیدا کۆمه‌ڵێک به‌رهه‌می نووسیوه‌. له‌وانه‌ رۆمانی ده‌رگای یه‌هودا، گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ هه‌ر جێگایه‌ک، سه‌رده‌می ئازادی و سه‌رده‌می هیوا، گوتاری پشیله‌، گفتوگۆی بن شوراکان و…

له‌ پای ئه‌و کارانه‌ی چه‌ند خه‌ڵاتێکی پێبه‌خشراوه‌. له‌وانه‌ خه‌ڵاتی یونس نادی ساڵی 1992 له‌سه‌ر رۆمانی گوتاری پشیله‌. خه‌ڵاتی ئۆرهان که‌مال، ساڵی 2001. خه‌ڵاتی جه‌وده‌ت قودره‌ت، ساڵی 2004. خه‌ڵاتی ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست- رۆشنبیریی ساڵی 2011.

سەرچاوە: کوردستانی نوێ

محەممەد مبوگار سار، لاوترین بەرەوەی خەڵاتی گۆنکور لە مێژوودا

ئەمڕۆ چوارشەممە، ٣ی نۆڤامبر، دەستەی دادوەرانی خەڵاتی وێژەیی گۆنکور، بە کۆی شەش لەسەر دە دەنگ، خەڵاتەکەی بە ڕۆمانی نهێنیترین یادەوەریی مرۆڤەکانی محەممەد مبوگار سار، نووسەری لاوی سێنێگالی بەخشی.

خەڵاتەکە لە چێشتخانەی دروان لە پاریس، بە بەشداریی ژمارەیەکی زۆر لە ڕۆژنامەنووسان، لە لایەن سکرتێری گشتیی گۆنکور، فیلیپ کلۆودێلەوە ڕاگەیەندرا.

ئەمە یەکەم جارە نووسەرێکی ئەفریقی ئەم خەڵاتە وێژەییە دەباتەوە و بێجگە لەمەش، محەممەد مبوگار سار لاوترین نووسەری بەرەوەی ئەم خەڵاتەیە لە مێژوودا.

ئەم نووسەرە سێنێگالییە گوتی: "من هەست بە خۆشحاڵییەکی زۆر دەکەم. ئەدەبیات تەمەن ناناسێ."
 
نهێنیترین یادەوەریی مرۆڤەکان چوارەمین ڕۆمانی محەممەد مبوگار سارە، تا ئێستا چەند جار لەسەر یەک لە لایەن دەزگای فیلیپ ڕەی-ەوە چاپ کراوەتەوە و بە گشتی سی هەزار نوسخەی لێ بڵاو کراوەتەوە و ٢٣ داواکاریی وەرگێڕانیشی بۆ چووە.  

محەممەد مبوگار سار ساڵی ١٩٩٠ لە داکار لەدایک بووە، بۆ درێژەدان بە خوێندن لە بواری زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا ڕووی کردووەتە فەرەنسا و ساڵی ٢٠١٤ یەکەم ڕۆمانی خۆی بڵاو کردووەتەوە.

بەرەوەکانی پێشوو کێ بوون؟

٢٠٢٠: ئێرڤێ لو تێلیێ
٢٠١٩: ژان – پۆل دووبوا
٢٠١٨: نیکۆلا ماتیۆ

قەڵەمەکان

کتێب: قەڵەمەکان
مژار: چیرۆک بۆ گەنجان
نووسەر: یاشار کەمال
نیگارکێش: سەدات گیرگین
وەرگێر: سەلاحەدین بایەزیدی
وەشانخانە: مادیار «گەنجان»

نەریمان کۆڵێک قەڵەمی هەیە، قەڵەمەکان هەر بەڕاستی زۆرن؛ سوورن، سپین، ڕەشن، مۆرن؛ بچووک، گەورە و جۆرەوجۆرن. نەریمان ئەگەر قەڵەمەکانی لەسەر یەک کۆ بکاتەوە، دەبنە خەرمانێک. خەرمانێک لە ڕەنگی گەش و بریقەدار. نەریمان دەیەوێ ئەم قەڵەمانە بباتە قوتابخانە، بیانبا و نیشانی منداڵەکانی تریان بدا. خۆ بردنیان کێشە نییە، بێگومان دەتوانێ بیانبا، بەڵام ئەی ئەگەر لێیان پرسی ئەو قەڵەمانەت لە کوێ هێناوە؟  چۆنیان وەڵام بداتەوە؟   بشیکوژن، ناتوانێ لەناو ئەو هەمووە منداڵەدا بڵێ باوکم زبڵڕێژە و قەڵەمەکانی لەنێو زبڵوزاڵەکاندا کۆ کردووەتەوە…   لەگەڵ ئەوەشدا دەیەوێ ڕۆژێک قەڵەمەکان لەگەڵ خۆیدا ببا و نیشانی هاوپۆلەکانیی بدا....

قەڵەمەکان چیرۆکێکی یاشار کەمال، نووسەری بەناوبانگی بە ڕەچەڵەک کوردە، و سەدات گیرگین نیگاری بۆ کێشاوەتەوە.

سانسۆڕی وشەی کوردستان لە ڕۆمانێکی سەلمان ڕوشدیدا

 

وەشانخانەی جان لە تورکیا وشەی کوردستانی لە ڕۆمانێکی سەلمان ڕوشدیدا سانسۆڕ کرد. 

 
ئەو ڕۆمانەی سەلمان ڕوشدی کە وەشانێن جان وشەی کوردستانی لێ سانسۆڕ کردووە ناوی ژنە سیحربازەکەی فلۆرانسە. ڕۆمانەکە بەگووم کۆڤولماز وەریگێڕاوە و پار لە تورکیا بۆ جاری دوانزەهەم چاپ کراوەتەوە و لە بری وشەی کوردستان کە لە دەقی سەرەکیدا هاتووە، لە وەرگێڕانی تورکیادا نووسراوە: "ئەو خاکانەی کوردەکان لێی دەژین."

 
ساڵی ٢٠٠٥، کاتێک کتێبەکە بۆ یەکەم جار چاپ بوو، گەلەک لە بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ڕەخنەیان لە سانسۆڕکردنی وشەی کوردستان لە ڕۆمانەکە گرت. ئێستا جان ئۆز، خاوەنی وەشانخانەی جان لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تویتێردا ڕایگەیاند کە کتێبەکە کۆدەکرێتەوە و ڕستەکە یەکسەر چاک دەکرێتەوە. 

 
ئەمە لە کاتێک دایە کە وەشانخانەی ناوهێنراو پێشتریش وشەی کوردستانی لە ڕۆمانێکی پاولۆ کۆیلۆدا گۆڕیبوو. یانزە خولەک ئەو ڕۆمانەی کۆیلۆ بوو کە سەعادەت ئۆزەن وەریگێڕابوو و وەشانخانەی جان چاپی کردبوو. ڕستەی "ڕۆیشتە قاوەنێتێک و بۆی دەرکەوت کە کوردەکان لە کوردستانەوە هاتوون، لە وڵاتێک کە نییە و ئێستا بەسەر تورکیا و عێراقدا دابەش کراوە" بەم جۆرە کرابووە تورکی: "نووسرابوو کوردەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین دەژین".

 
دوای لەقاودرانی ئەم سانسۆڕە، وەشانخانەی جان داوای لێبوردنی کرد و خاوەنەکەی ڕایگەیاند کە کتێبەکە لە بازاڕ کۆ دەکەنەوە و چاپێکی نوێی بۆ دەکەن.

سەرچاوە: گازەتە دووڤار

وتووێژێک لەگەڵ مستەفا ئیلخانی زادە

 سەلاحەدین بایەزیدی

کەمتر ناوەندێکی چاپ و پەخش هەیە گرنگی بە ئەدەبیاتی منداڵان بدا، نەخاسمە وەشانخانە ئەهلییەکان کە بە هیچ شێوەیەک خۆی لە قەرە نادەن. ئەوان باس کاری فەرهەنگی و خزمەت بە ئەدەبیات دەکەن، بەڵام وەک ئەوەی ئەدەبێ منداڵان نەکەوێتە خانەی کاری فەرهەنگییەوە، ئەو ژانرە گرنگەیان پشتگوێ خستووە. هۆکارەکان یەک و دوو نین. وەک بڵێی هەموو خۆیان بەوە قایل کردبێ کە کتێب خوێندنەوە لە کوردستان دەبێ لە تەمەنی بیست ساڵی بۆ سەرەوە دەست پێ بکا. مستەفا ئیلخانی زادە لەگەڵ ئەو کەندوکۆسپانە ئاشنایە، بەڵام پێداگرە لەسەر ئەوەی لەمبارەوە درێژە بە کارکردن بدا.

پێگه‌ی منداڵان لەنێو ئەدەبیاتی کوردیدا چۆن هەڵدەسەنگێنن، ئاخۆ شتێکمان هه‌یه‌ پێی بگوترێ ئه‌ده‌بی منداڵان؟
هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌ده‌بیاتێکى لاوازه‌ و کارێکی ئەوتۆی له‌سه‌ر نه‌کراوه‌، زۆر کتێبى منداڵان به‌م ساڵانه‌ى دوایى چاپ کراون، به‌ڵام ڕاژه‌ و خزمه‌تکردنى زیاترى ده‌وێ.

 وه‌ک که‌سێک که‌ له‌م بواره‌دا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى کوردستان کارتان کردووە و هەروا بەردەوامن، بە ڕای ئێوە، منداڵانى ئه‌ودیو کتێبی کوردییان بۆ ده‌خوێندرێته‌وه‌، بەو پێیەی که‌ خوێندنى کوردى له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان "قەدەغە"یە.
 به‌داخه‌وه‌ له‌و بواره‌وە گرفتى جدى هه‌یه‌ و کتێبى منداڵان بەو شێوەیە باوی نییه‌، به‌ڵام ئێمه‌ به‌ هه‌وڵى خۆمان چه‌ند ساڵێکه‌ فێرگه‌ى زمانی کوردیمان داناوه‌ که‌ ناوه‌ندێکى ئه‌هلییه‌ و بۆ نموونه‌ له‌ شارێکى وه‌ک بۆکان زیاتر له‌ سێ هه‌زار که‌س فێرى خوێندن و نووسینى زمانى کوردى کراون. له‌ شاره‌کانى دیکه‌ش وه‌ک دیوانده‌ره‌، زانکۆى هه‌مه‌دان و ته‌ورێز، شوعبه‌مان داناوه‌ .هه‌روه‌ها له‌ گونده‌کانى ده‌وروبه‌رى بۆکان، شاهیندژ و سه‌قز فێرگه‌ى زمانی کوردیمان کردۆتەوە، دەتوانم بڵێم ئه‌مه‌ش تا  ڕاده‌یه‌ک بۆته‌ هۆى ئه‌وه‌ى منداڵه‌کان فێرى کوردى بن، هه‌ڵبه‌ت که‌م وا هه‌یه‌ منداڵان له‌ کۆرسه‌کاندا به‌شدارى بکه‌ن، به‌ڵام له‌ ڕێگه‌ى باوک و دایکیان و خوشک و براکانیانه‌وه‌ فێر ده‌بن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا باشترین چاره‌ ئەوەیە له‌ قوتابخانه‌کاندا بە کوردی بخوێنرێ، ئه‌وکات تیراژی کتێبى منداڵان زۆر ده‌بێ و منداڵى کورد له‌برى خوێندنه‌وه‌ى چیرۆکى فارسى، هى کوردى ده‌خوێننەوە.

هه‌روه‌ک ده‌زانین پڕۆژه‌ى په‌روه‌رده‌ و فێرکارى پێویستى به‌ پشتگیرى و سەرمایەگوزاری گه‌وره‌ له‌ هه‌موو بوارێکه‌وه‌ هەیە، ئاخۆ که‌س هه‌یه‌ پشتیوانیتان بکا، بە تایبەت له‌ بوارى ئابوورییه‌؟
به‌و شێوەیە نا، ئێمه‌ به‌ پاره‌ى خۆمان ئه‌و کارانه‌ ده‌که‌ین، دیارە له‌ باشووری کوردستان، کۆمه‌ڵێک کتێبى منداڵانیان بۆ چاپ کردووم که‌ بۆ خۆى بۆته‌ یارمه‌تییه‌ک، ئه‌وانه‌ى به‌شدارى کۆرسه‌کانیشمان ده‌بن پاره‌یه‌کى زۆر که‌میان لێ وه‌رده‌گیرێ، بەڵام له‌ گونده‌کان ئێمە خۆبەخشانە ئیش ده‌که‌ین.

ئه‌ی بۆچى هه‌وڵتان نه‌داوه‌ له‌ قوتابخانه‌کاندا ئه‌م کاره‌ بکه‌ن؟      
من زۆر جار نووسیومه‌ کە ناوه‌ندێک هه‌یه‌ به‌ ناوى ناوه‌ندی فه‌رهه‌نگ و بڵاوکردنه‌وه‌ى ئه‌ده‌بى کوردى، زۆر دوای که‌وتین، نوێنه‌رانى په‌رله‌مانیش دواى که‌وتوون، به‌ داخه‌وه‌ تا ئێستا له‌ قوتابخانەکان بە کوردی نه‌خوێندراوه‌، به‌ڵام به‌ شێوه‌یه‌کى مه‌یدانى ڕێگه‌ی پێ دراوه‌، ته‌نانه‌ت له‌ زانکۆکانیش خوێندکاران بۆیان هه‌یه‌ کوردى بخوێنن، دیاره‌ ئه‌وه‌ به‌شێک نییه‌ له‌ ده‌رسه‌کانیان و شتێکى ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه‌.

بەڵام له‌ ئه‌سڵى پازده‌ى قانوونى بنچینەیی ئێراندا خوێندن به‌زمانى دایکی هه‌یه‌، ئایا ناتوانن گوشار بێنن بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م یاسایه‌ پیاده‌ بێ؟
تاکوو ئێستا به‌ داخه‌وه‌ پراکتیزه‌ نه‌کراوه‌ و که‌ وه‌دوى که‌وتووین، بیانووى جۆراوجۆر هێنراوه‌ته‌وه‌، ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر کورده‌کان به‌ زمانى خۆیان بخوێنن، تورکه‌کان و بلووچه‌کانیش ئه‌و مافه‌یان ده‌وێ، یان ده‌ڵێن بوودجه‌ نییه‌، به‌ کورتى نایانه‌وێ پراکتیزه‌ى بکه‌ن، ده‌نا هه‌روه‌ک ئاماژه‌تان پێدا له‌ ئه‌سڵى پازده‌دا هاتووه‌ که‌ خوێندن و نووسینى زمانه‌ هەرێمییەکان له‌ ته‌نیشت زمانى فارسى له‌ قوتابخانه‌ و زانکۆکان ئازاده‌.

زۆربه‌ی هەرە زۆری ئەو کتێبانەی منداڵان که‌ ئێستا هه‌ن، له‌ زمانی فارسییه‌وه‌ کراون به‌ کوردی، بۆ ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ى له‌ فارسییه‌وه‌ وەردەگێڕدرێن، مه‌ترسى ئه‌وه‌ نایه‌ته‌ گۆڕێ که‌ بیرکردنەوەی فارسییان بەسەردا زاڵ بێ؟
هه‌ڵبه‌ت زۆربه‌ى ئه‌و کتێبانه‌ی له‌ فارسییەوە وه‌رده‌گێڕدرێن بۆ خۆیان له‌ زمانه‌کانى دیکه‌وه‌ کراونه‌ته‌ فارسى، که‌م وا هه‌یه‌ که‌ ده‌قه‌ سه‌ره‌کییه‌که‌ی فارسى بێ، وه‌رگێڕان له‌ هه‌موو زمانێکه‌وه‌ باشه‌، به‌ڵام من له‌ زمانی کوردیشه‌وه‌ به‌رهه‌مم کردۆته‌ فارسى، کتێبى "زه‌رده‌خه‌نه‌"ى فه‌رهاد شاکه‌لیم بۆ سەر زمانی فارسى وەرگێڕاوە، پێشوازییه‌کى باشى لێکرا و ئه‌و زوڵم و سته‌مه‌ى له‌ سه‌رده‌مى به‌عسدا له‌ منداڵێکى کورد کراوه‌، له‌ لایه‌ن فارسه‌کانیشه‌وه‌ ده‌خوێندرێته‌وه‌.

ئاخۆ له‌ چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌ى کتێبدا توشى گرفت نابن، چونکه‌ دەبینم کە زۆربه‌ى کتێبه‌کانتان له‌ شاری سلێمانی چاپ کردووه‌، ئایا ناتوانن له‌ ڕۆژهه‌ڵاتى کوردستان چاپیان بکه‌ن؟
به‌ داخه‌وه‌ بڵاوکه‌ره‌وه‌ى حکومى وامان نییه‌ که‌ کتێبى کوردى چاپ بکا، جاران ئینتشاراتى سه‌لاحه‌دینی ئەیووبی تاک و تەرا کتێبی چاپى ده‌کرد، ئێستا ئه‌ویش نه‌ماوه‌، ئه‌هلییه‌کانیش به‌ ڕاستى زۆر که‌مته‌رخه‌مى ده‌که‌ن، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى که‌ بزانن کتێبه‌که‌ فرۆشى باشى ده‌بێ، ده‌نا ده‌بێ به‌ پاره‌ى خۆت چاپى بکه‌ى، ئه‌گه‌ر چاپیشى بکه‌ى له‌ بڵاوکردنه‌وه‌یدا هاوکاریت ناکه‌ن و هه‌موو کتێبه‌کانت لەسەر ده‌ست ده‌مێنێته‌وه‌، بە واتایەک، مه‌سه‌له‌ى بڵاوکردنه‌وه‌ له‌ چاپکردنى ئه‌سته‌م تره‌.

بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌ده‌ب کارتێكەری لەسەر منداڵان هەبێ، بە ڕای ئێوە چى بکرێ باشه‌؟
به‌ پێچه‌وانه‌ى ئه‌و کەسانه‌ى پێیان وایه‌ ئه‌ده‌بى منداڵان شتێکى ئاسانه‌، من بە کارێکی ئێجگار ئه‌سته‌می دەزانم، چونکە ده‌بێ زۆر شت له‌به‌ر چاو بگیرێ، له‌وانه‌ قۆناغه‌کانى ته‌مه‌نى منداڵ، واته‌ نووسه‌ر ده‌بێ بزانێ بۆ چ قۆناغێک له‌ قۆناغه‌کانى منداڵێتی ده‌نووسێ، ئینجا له‌ ئه‌ده‌بیاتى منداڵاندا ده‌بێ زمانى منداڵانه‌ و ده‌رکى منداڵانه‌ له‌به‌ر چاو بگیرێ، ناکرێ هه‌موو شتێک بۆ منداڵ بنووسى چونکه‌ لێی تێ ناگا، ده‌بێ له‌ ڕوانگه‌ى سایکۆلۆژیشه‌وه‌ ئاشناى ڕوحیه‌ى منداڵ بى و له‌ هه‌مووشى گرنگ تر، پێویستە مه‌سه‌له‌ى چێژ و حه‌زیش بگریته‌ به‌رچاو، پێویسته‌ شتێک بۆ منداڵ بنوسرێ که‌ دوابه‌دواى خوێندنه‌وه‌ى پرسیار له‌ مێشکى منداڵدا بوروژێنێ، لە زۆر شتدا، ئەوە بیرکردنه‌وه‌ى گه‌وره‌کانه‌ به‌سه‌رمنداڵدا ده‌سه‌پێ، بۆ نموونه‌ له‌ ساڵانى سه‌ره‌تاى شۆڕشی ئێراندا توندوتیژى و ململانێى چینایه‌تیان له‌گه‌ڵ ئه‌ده‌بیاتى منداڵان تێکه‌ڵ ده‌کرد که‌ ئه‌مه‌ له‌بوارى ده‌رونناسییه‌وه‌ باش نییه‌، به‌ پێچه‌وانه‌ى ڕق و کینه‌، پێویسته‌ خۆشه‌ویستی و سۆز له‌ به‌رهه‌مى منداڵاندا ڕه‌نگ بداته‌وه‌، ده‌بێ ئه‌وه‌ش له‌به‌ر چاو بگیرێ کە منداڵ زۆر گه‌شبین نەکرێ. دیارە مەبەست ئەوە نییە هیچ ئاراسته‌یه‌کى نه‌بێ، به‌ڵام نه‌ک به‌ وێنه‌ى سى چل ساڵ له‌مه‌وپێش که‌ زیاتر له‌ ژێر کاریگه‌رى بیرى سۆسیالیستى و مارکسیستدا بوو.

ئه‌ى ئێستا هه‌ست ناکه‌ن مه‌زهه‌ب کاریگەری به‌سه‌ر ئه‌و ئه‌ده‌به‌وه‌ هەبێ؟
بۆچی، ئه‌ده‌بى منداڵانى فارسى و بڕێکیش کوردى، کاریگه‌رى ئه‌ده‌بى مه‌زهه‌بى به‌سه‌ره‌وه‌یه‌، ئه‌ڵبه‌ته‌ ئه‌ده‌بى مه‌زهه‌بى له‌ هه‌ندێک ڕوانگه‌وه‌، بە ڕای من باشه‌، به‌ڵام کۆمەڵێک شت که‌ به‌ ناوى ئه‌ده‌بى منداڵانه‌وه‌ ده‌نوسرێ، مه‌ترسیداره‌. وه‌ک ئازارى به‌رزه‌خ و به‌هه‌شت و به‌کارهێنانى ئه‌و ده‌سته‌واژه‌ مه‌زهه‌بییانه‌. لە دواى شۆڕشى کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، له‌نێو فارسه‌کاندا ئەمە زۆر باوه‌، بۆ نموونە چیرۆکى پێغه‌مبه‌ره‌کان و قه‌ومى لووت و شتی له‌و جۆره‌ بابەتە، به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌نیسبه‌ت ئێمه‌وه‌ زۆر ڕه‌نگدانه‌وه‌ى نییه‌.

ئایا لە ئێران له‌سه‌ر ئه‌ده‌بیاتی منداڵانیش سانسۆڕ پەیڕەو دەکرێ؟
بەڵێ سانسۆر هه‌یه‌، به‌تایبه‌ت له‌هه‌ندێک بواردا.

وەک چی؟ وەک مەسەلەی نیشتیمانپەروەری و شتی وا؟
بڕوانن، نابێ له‌ ڕوانگەی ئایدۆلۆژییەوە کار له‌سه‌ر ئەدەبی منداڵان بکه‌ین، جا هه‌ر جۆره‌ ئایدۆلۆژیایه‌ک بێ، گرنگ نییە. بۆ مه‌سه‌له‌ى نیشتیمانپه‌روه‌ریش هه‌روا. هەتا ته‌مه‌نى لاوه‌تى نابێ ئه‌م مژارانە ده‌رخواردی کەسێک بدرێن، چونکه‌ بیری منداڵ سنوردار ده‌کا و ئه‌گه‌ر خه‌تێکی بۆ دیاری بکه‌ی، هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بیرو باوه‌ڕه‌ به‌رده‌وام ده‌بێ، تووشى جۆرێک له‌ دۆگماتیزم ده‌بێ و له‌ نەشونوما ده‌که‌وێ.

ده‌وروبه‌ر و به‌ تایبه‌ت دایک و باوکى منداڵ تا چه‌ند ده‌توانن ڕۆڵ ببینن بۆ ئه‌وه‌ى منداڵان زیاتر ڕوو بکه‌نه‌ خوێندنه‌وه‌ى کتێبی تایبه‌ت به‌خۆیان؟
باوکان و دایکان، به‌ تابیه‌ت له‌لای ئێمه‌، پێیان وایه‌ خوێندنه‌وه‌ى کتێب و چیرۆکى منداڵان، منداڵه‌کانیان دوا ده‌خا و لە کاتیان دەگرێ، منداڵ ئه‌گه‌ر به‌رنامه‌یه‌کى ڕێکوپێکى بۆ دابین بکرێ، خوێندنه‌وه‌ نەک ڕێگری لێ ناکا به‌ڵکوو بە باشترین شێوە یارمه‌تى ده‌دا، منداڵ پێویسته‌ له‌ ڕۆژێکدا لانیکەم سه‌عاتێک بخوێنێته‌وه‌، چونکه‌ جیا له‌ خوێندنى وشک و فەرمی، پێویستى به‌ فه‌نتازیا و چێژ هه‌یه‌.

به‌ پێچه‌وانه‌ى ئه‌و بایه‌خنه‌دان و کەمتەرخەمییانه‌ى ئاماژەتان پێدا، دەبینین که‌ فۆلکلۆرى کوردى گرنگییه‌کى تایبه‌تى به‌ منداڵان داوە، واته‌ پێشینان لەمبارەوە زیاتر له‌ ئێمە کاریان کردووە، ئاخۆ ئێوەش لەسەر ئەو بڕوایە نین؟
به‌ڵێ، ئه‌مه‌ خاڵێکی زۆر گرنگه‌. ئێمه‌ بناغه‌یه‌کى زۆر پته‌ومان هه‌یه‌، تازه‌ چیرۆکى "سه‌ندرێلا"م وه‌رگێڕاوه‌ و ده‌بینم له‌گه‌ڵ چیرۆکێکى کۆنى کوردەوارى زۆر لێک ده‌چن، گەلەک چیرۆکى ڕیالیزمى جادوویش وه‌ک "هیرى پۆتێر" له‌ ئه‌ده‌بى کۆنى خۆماندا نمونه‌یان هەیە، شتى زۆر گرنگیان تێدایه‌، نووسه‌رى منداڵان، تەنیا پاڵپشت به‌م چیرۆکانه‌ ده‌توانێ بەرهەمی نوێ بخوڵقێنێ، ئه‌وه‌نده‌ به‌سه‌ به‌ شێوه‌یه‌کى نوێ دایانڕێژیته‌وه‌.

بە کورتی:
ــ مسته‌فا ئیلخانی زاده‌، له‌ شاری بۆکانی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌دایک بووه‌.
ــ به‌ کوردی و فارسی، له‌ بواری وه‌رگێڕان و ئه‌ده‌بی منداڵاندا، کتێبی چاپکراوی هەیە .
ــ ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی نووسه‌رانی منداڵان و مێرمنداڵانی ئێرانه‌ که‌ ناوه‌نده‌که‌ی له‌ شاری تارانه‌.

مەرگێکی زۆر نیان

 

مەرگێکی زۆر نیان

سیمۆن دو بۆڤوار

بەسەرهات

وەرگێڕانی: سەلاحەدین بایەزیدی

چاپ: یەکەم-٢٠٢١

تیراژ: ١٠٠٠ دانە

لە بڵاوکراوەکانی ناوەندی ئاوێر