پڕفرۆشەکانی ئەم هەفتەیە لە کتێبفرۆشی "مانگ"

ئێران؛ سیاسەتی کوردی لەژێر سایەی سێدارەدا

جەرەن کەنار - ڕۆژنامەی تەڕەف
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی
 
سامان نەسیم، مانگی ژوییەی ٢٠١١ قۆڵبەست کرا. ئەو کاتەی گیرا، ١٧ ساڵی تەمەن بوو. لە ڕۆژئاوای ئێران، پاش شەڕێک لەنێوان سوپای پاسدران و پەژاک کە سەربازێک کوژرا و سیانی تریش بریندار بوون، قۆڵبەست کرا. بنەماڵەکەی لە ڕێگەی کەناڵێکی تەلەڤزیۆنی ئێرانەوە زانیان کە کوڕەکەیان گیراوە. سامان قۆڵبەست کرا، لە مافی گرتنی پارێزەر بێ بەش کرا و لە ژێر ئەشکەنجەدا ئیفادەی لێ وەرگیرا. کاتێ تەلەڤزیۆنی دەوڵەت ئەم دانپێدانانەی خوێندبۆوە، بنەماڵەکەی تازە هەستیان بەوە کردبوو سامان قۆڵبەست کراوە.
سامان گوتویەتی لە ماوەی لێپرسینەوەکاندا لێی دراوە، نینۆکی دەست و قاچی هەڵقەنراوە، پشت و لاق و زگی هەمووی بریندار کراوە. یەکەمجار کە چۆتە بەردەم دادگا، باسی ئەوەی کردووە ئەشکەنجە کراوە، گوتویەتی لە ژێر ئەشکەنجەدا ئیعترافی کردووە و ئەو تەقەی لە سوپای پاسداران نەکردووە، بەڵکوو تەقەی لە حەوا کردووە. دادگا حوکمی لەسەر ناڕاست بوونی ئەم قسانە دا. دادگای سەربازی، مانگی ژانوییەی ٢٠١٢، سزای لەسێدارەدانی بەسەر ساماندا سەپاند، دادگای باڵا بە بیانووی ئەوەی سامان لە کاتی ڕووداوەکەدا مێرمنداڵ بووە، بڕیارەکەی هەڵوەشاندەوە. ساڵی ٢٠١٣، پڕۆسەی دادگاییەکە هەمدیس لە ژێر ئەشکەنجە و زەخت و گوشاردا بەردەوام بوو. دیسان هەمان بڕیار درا: سێدارە(١).
دەگوترێ سامان کۆتایی هەفتەی ڕابردوو لەگەڵ دوو ئەندامی تری پەژاک لە سێدارە دراون. کاربەدەستانی ئێران لەمبارەوە تا ئێستا بە شێوەیەکی فەرمی زانیارییان بە بنەماڵەی سامان ڕانەگەیاندووە.
لە ئێرانی ٧٦ میلیۆنیدا، مەزەندە دەکرێ ژمارەی کوردەکان نزیکەی ١٠ بۆ ١٢ میلیۆن کەس بێ. بە گوێرەی قسەکانی ئاکادیمیسیەنی کورد عەبباس وەلی "نەوەی گەنج دەوڵەتی سەربەخۆ و زۆرینەش لە چوارچێوەی ئێرانێکی دیموکراتیکدا، ناوچەیەکی ئوتۆنۆمی کوردی گەرەکە." هاوکات لەگەڵ ئەمەدا، لەنێو کوردەکانی ئێراندا، کەسانێکیش هەن بە ئیلهام وەرگرتن لە ئەزموونی عێراق داوای فیدڕاڵیزم دەکەن و لە چوارچێوەی ئێراندا داکۆکی لە مۆدێلی کوردستانێکی فیدڕاڵ دەکەن.
وەک د. وەلی دەڵێ تێڕوانینی دەوڵەتی ئێران لەمەڕ پرسی کورد لەگەڵ تێڕوانینی کەمالیستیانەی تورکیا جیاواز بوو. لە کاتێکدا کەمالیزم لەسەر بنەمای نکۆڵی کردن لە کورد و پاڵپشت بە گوتاری نەتەوەپەرستی تورک دامەزرا، ئێران لە سەردەمی شادا لە بنەڕەتەوە نکۆڵی لە بوونی کوردەکان نەدەکرد. وەلی ئاماژە بەوە دەکا ناوی فڕۆکەکەی شا، کوردستان بووە و ئەم فڕۆکەیە لە سەردانێکی شادا بۆ ئەنقەرە، تەنانەت ڕێگەی لەبەردەم قەیرانێکی دیپلۆماسی خۆش کرد و ڕۆژنامەکانی ئەوکات، نووسراوەی کوردستانی سەر فڕۆکەکەیان سڕییەوە(٢).
بەڵام ڕۆژگار دەچەرخێ و دەوران دەسووڕێ. ئەمڕۆکە ئاکتۆری هەرە دوور لە دامەزراندنی کوردستانی عێراق لە ناوچەکەدا، ئێرانە.
ئەو ئاکتۆرەی پەیوەندیی دۆستانەی نێوان تورکیا و کوردەکانی عێراقیش بە مەترسی دەزانێ، دیسان ئێرانە. لە ڕوانگەی ئێرانەوە، دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆ لە عێراق، هەم بۆ سیاسەتی نێوخۆیی ئێران و هەم بۆ سیاسەتی پاوانخوازانەی ئێران لە ناوچەکەدا کێشەیە. ڕژێمی ئێران هاوکات لەگەڵ ئەوەی لە ویستی سەربەخۆیی کوردەکانی خۆی دەسلەمێتەوە، بە توندی دژی دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردییە لە ناوچەکە کە لە میحوەری ئێراندا نەبێ.
بە پێی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی، "مافە کۆمەڵایەتی، سیاسی و فەرهەنگییەکانی کوردەکانی ئێران لە ژێر زەخت و گوشار دان." ئەحمەد شەهید، هەواڵنێری تایبەتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ئێران، کۆتاییەکانی مانگی ئۆکتۆبری ڕابردوو، لە لێدوانێکدا ڕایگەیاند پاش هاتنە سەر کاری ڕووحانی، واتە لە ٣ی ئووت بە دواوە، لانیکەم ٨٢ کەس لە ئێران لە سێدارە دراون. لە لایەکی دیکەوە، بە گوێرەی زانیارییەکانی کەمپینی نێودەوڵەتی بۆ مافەکانی مرۆڤ لە ئێران، لە کاتی بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لە لایەن ڕووحانییەوە تا ئێستا، هەرە کەم ٢٠٠ کەس ئیعدام کراون. زۆرترین ڕێژەی سزادراوە سیاسییەکان لە ئێران، بەندکراوانی کوردن. لەنێو سزادراوە سیاسییەکانیشدا، هەرە زێدە کوردەکان لە سێدارە دەدرێن. لە ناویاندا کەسانی وەک سامانیش بەدی دەکرێن کە هێشتا مێرمنداڵن.
ڕووحانی لە دەسپێکی دەسەڵاتەکەیدا، بەڵێنی ڕیفۆرمی بە کوردەکان دابوو. لەچوارچێوەی ئەم ڕیفۆرمەدا، داوای کرد لە سیستەمی بەڕێوەبەرە خۆجێیەکانەوە دەست پێ بکرێ، کوردەکانی وڵات تێکەڵ بە سیستەم بکرێن، مۆدێلی بەڕێوەبەرایەتی هاوبەش پیادە بکرێ و فەرمانداری هەندێک لە شارەکان بکرێنە کورد.
بەڵام ئەم قۆناغە کە هەڵگری ڕیفۆرمی ئەوتۆ نەبوو، بە سیاسەتە ناوچەییەکانی ئێران ڕووبەڕووی کەند و کۆسپ دەبێتەوە.
ئێران نەک هەر دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆ، بەڵکوو چارەسەری پرسی کورد لە تورکیاش بە مەترسی دادەنێ. شتێکی شاراوە نییە کە ئێران دەیەوێ لە ڕێگەی هەندێک گرووپی دەست ڕۆیشتووی ناو پەکەکە پێڤاژۆی ئاشتی لەبار بەرێ. ئەمە لە لێدوانی موراد قەرەیڵاندا دەبینرێ: "لە حاڵەتی نەپەژراندنی پێڤاژۆدا، ئێران پێشنیاری یارمەتی و هەر شتێکی پێ کردین کە حەزمان لێی بێ."
سەبارەت بە پەرەسەندنی ئیعدامەکان پاش هاتنە سەر کاری ڕووحانی، بۆچوون و مەزەندەی سەرنج ڕاکێش هەن. حاجی ئەحمەدی، سکرتێری گشتی پەژاک بانگەشە دەکا "ئێران بە لە سێدارەدانی گیراوانی سیاسیی کورد ئەو ئاگربەستە پێشێل دەکا کە لە ساڵی ٢٠١١وە هەیە و ئیعدامەکانی دوایی [نۆڤامبری ٢٠١١] ناردنی پەیامی دۆستانەیە بۆ تورکیا." حاجی ئەحمەدی بانگەشەی کرد "ئێران لە چاوپێکەوتنی تورکیا لەگەڵ سەرۆکی پەکەکە عەبدوڵڵا ئۆجەلان توڕەیە و دەیەوێ ئەم پڕۆسەیە تێک بدا"، هەروەها گوتی "ئەوەی ڕاستی بێ لە هەر چوار پارچەی کوردستان، ئەگەر بێت و پێشهاتێکی ئەرێنی سەبارەت بە کوردەکان ڕوو بدا، ئێران هەوڵی شێواندنی دەدا، چونکە دەزانێ ئەگەر بەمجۆرە بەردەوام بێ، خۆیشی ناچار دەبێ هەنگاو بەرز بکاتەوە.(٣)"
لە کاتێکدا مانگی مارس لە تورکیا ئامادەکاری بۆ بیستنی هەواڵی خۆش سەبارەت بە پرسی کورد دەکرێ، سەبارەت بە کوردەکانی ئێران هەواڵی ڕوون نابیسترێ.
لە بەرامبەر سوپای بەهێزی ئێران، مەحاڵە پەژاک چالاکی ئەوتۆ ئەنجام بدا کە ئامانج بپێکن. لە ڕوانگەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاشەوە کە هەرچی لە دەستی هات درێغی نەکرد بۆ ئەوەی ئێران بکاتە هاوبەشێکی متمانەپێکراو بۆ شەڕ دژی داعش، وەزعی کوردەکانی ئێران لە پێشەوە نییە.
لە کەشوهەوایەکی بەمجۆرەدا، ئێران کوردەکانی ناوچەکە بە دەستەیەکی مەحکووم بەوە دەبینێ کە جار جارە بە گێزەر، بەڵام زیاتر بە کوتک کەوی و کۆنتڕۆڵ بکرێن.

.....
سەرچاوەکان:
(1) http://www.amnesty.ie/content/execution-saman-naseem-%E2%80%98enmity-against-god%E2%80%99-looms

(2) http://dergi.aljazeera.com.tr/2014/10/15/iranin-yok-dedigi-kurt-sorunu/

(3) http://t24.com.tr/haber/iran-son-idamlarla-turkiyeye-mesaj-mi-veriyor,243619

دوایین وتوێژی ییڵماز گونەی

کریس کۆچێرا

لە فەرەنسییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

دێرێکی کۆن له‌ گوندێکی بچووکی باکووری فه‌ره‌نسا بۆتە بەشێک لە تورکیا. له‌ نزیک دێرەکە تابلۆی "گرتووخانەی ناوه‌ندی"، به‌زمانی تورکی و له‌ ته‌نیشت په‌یکه‌ره‌یه‌کی حه‌زره‌تی مه‌ریه‌م به‌دی ده‌کرێ. لە هەموو شوێنێ، تابلۆکان باس له‌ شکۆ و شانازی کەماڵیست بوون دەکەن: "چ بەختەوەرە ئەوەی دەڵێ تورکم". له‌ ناو حەساری بیناکەدا، چەند دیوارێک بۆ چاودێری کردنی پیاسە و هاتوچۆی ڕۆژانەی گیراوان بەرز کراونەتەوە و لەوێوە ژاندەرمەیەک لە نێو بورجی پاسەوانیدا چاوی تێبڕیون. سه‌رسوڕهێنه‌ره‌ دێرێک وا بە هاسانی ببێته‌ گرتووخانە. لە بەردەم دەرگای بیناکەوە، ئۆتۆمبێلێکی جۆری کادیلاک، بە پلاکی ئانکارا، هێدی هێدی لە ئاپۆرای ژنانی لەچکە بە سەر و ئەو پیاوانە نزیک دەبێتەوە کە پانتۆڵێکی فشیان لە بەر دایە.

وێنە هەڵگرتنەوە لە "دیوار"

 لە تەنیشت کامێرا، ییڵماز گونه‌ی، خەریکە وێنە هەڵگرتنەوەیە لە چاودێری گشتی گرتووخانە - چاودێر کەسێکی فەڕەنسییە، تەنانەت ئەندامێکی کابینەی ژاک لانگی وەزیری فەرهەنگە. ییڵماز گونەی، هێمن و ئارام، وەک هەمیشە دەم بە بزە، لە نێوەڕاستی دەستەیەک ئەکتەری لاوەکیدا بەدی دەکرێ.

"با شووشەکان بشکێنن تا مه‌له‌کان ئازاد بن" ناونیشانی ئەم فیلمەی دواییە کە هێشتا بڕیاری یەکجاری لەسەر نەدراوە. فیلمەکه‌ باس لە سەربوردەی شۆڕشێک لە نێو گرتووخانەدا دەکا. شۆڕشەکە لە لایەن مناڵانەوە هەڵدەگیرسێ - ئێمە ییڵماز گونەی دەبینین، خەریکە بە ئەکتەرێکی ناشی بە ڕەچەڵەک ئۆرۆگۆیی کە ڕۆڵێ پاسەوانێک دەبینێ، دەڵێ چۆن کاردانەوەیەک نیشان بدا ئەگەر یەکێک لە مناڵەکان بە چەقۆی چێشتخانەوە هەڕەشەی لێکرد. به‌ڵام شۆڕش سەرناگرێ و فیلمه‌که‌ بە سەر لە نوێ گەڕانەوەی مناڵەکان بۆ گرتووخانە کۆتایی دێ.

دروستکردنی که‌شوهه‌وایه‌کی تایبه‌ت به‌ ژووری ناوەوەی گرتووخانەیەک له‌ گه‌ڵ ئه‌کته‌ره‌ ئاماتۆڕه‌کان کارێکی زۆر دژواره‌. ییڵماز گۆنه‌ی لە ڕێگەی "ریالیزمێکی شاعیرانه‌"ەوە توانیویەتی ئەم کارە بکا.

سوپایەک لە ڕۆڵی لاوەکی و ئەکتەری ناشارەزا

ییڵماز گونەی بە بەشداری سەد مناڵێکی کورد فیلمەکەی دروست دەکا کە شەوانە لە ژووری نوستن دەخەون - هەندێک لە بەرلێنی ڕۆژئاواوە هاتوون - و هەروەها نزیکەی سەد تا دووسەد کەسی بە تەمەن؛ پاسەوانەکانی گرتووخانە، کەس و کاری گیراوان کە لە کارگەی پۆشاک یا خود کارگە پیشەییەکانی دەوربەری پاریس کار دەکەن. جگە لەمانە نزیکەی سەد تەکنیکارێکی ناشارەزاش لەگەڵ گونەی لە دێرەکە دەژین. مناڵەکان خۆشحاڵن و ئەکتەری باشن: "بیر بکەنەوە دەبێ چ ڕوداوێکی گەورە بێ بۆ ئەو مناڵانە کە لە بەرلین و ناوچە پەراوێزەکانی پاریس تەنانەت ناتوانن خەون بە ژیانێکی ئاساییەوە ببیننن. لێرەش ئەکتەری سینەمان." 

 لە کاتە ئاساییەکاندا، هۆڵەکانی دێر وەک قوتابخانەی گوند کەڵکیان لێ وەردەگیرێ. قوتابخانەیەکی تا بڵێی کەونەشۆپ؛ له‌ نێو پۆلێکی مناڵان، خوێندکاران یاساکانیان لەسەر دیوار نووسیوە، بە تایبەت ئەم یاسایە: "خه‌وتن له‌ کاتی وانە گوتنەوەدا قه‌ده‌غه‌یه‌!". لە پێناو ئازادییەکی زیاتر، گونەی پێشنیارەکانی دروستکردنی خانوویەکی گەورەی بەرهەم هێنانی فیلمی ڕەت کردۆتەوە. بەڵام ئەو بەرهەمهێنەرەی هەڵیبژاردبوو، هەلومەرجی کاری سەخت و دژواری خستبووە بەردەم. هیچ شتێک نابێ لە سیناریۆی فیلمەکەدا دەستچن بکرێ بەر لەو ڕێکەوتەی بەرهەمهێنەر بۆ وەگەڕخستن دیاری کردوە. ئەو دیمانەیەی کە ییڵماز گونەی سەرباری مژووڵبوونی دەرفەتی سازدانی بۆ ڕەخساندین، وتوێژێکی ئاوارتەیە لەو بێدەنگییەی ئەو گرتویەتیە بەر….

پ: ئەگەر ئاوڕێک لە ڕابردوو بدەنەوە، فیلمی "مێگەل" و "رێگا" چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

ییڵماز گونەی: وەکوو هەموو دەرهێنەرانی تورکیا و کوردستان، له‌ سەر ڕێگاکەمان ڕووبه‌ڕووی تەنگ و چەڵەمەی ڕژێمی سەرکوتکەر بووینەوە. به‌ درێژایی ژیانی سینه‌ماییم، زۆر ڕێگه‌م بۆ ده‌ربڕینی ئه‌ندێشه‌کانم به‌تاقی کردۆته‌وه‌. ده‌بێ ڕاستگۆیانه‌ دان به‌وه‌دا بنێم که‌ هیچکام له‌به‌رهه‌مه‌کانم تا ڕۆژی ئه‌مڕۆ ئه‌و شته‌یان ده‌رنه‌بڕیوه‌ که‌ خۆم ویستومه‌، نه‌ له‌قه‌واره‌ و نه‌ له‌ناوه‌ڕۆکدا. تایبەتمەندی زاڵی ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ ئەوەیە کە ڕێگه‌چاره‌یه‌کن بۆ سازان.

 "مێگەل" له‌ڕاستیدا بەسەرهاتی گه‌لی کورده‌، به‌ڵام من تەنانەت نه‌متوانی له‌م فیلمه‌دا زمانی کوردی بە کار بێنم. ئه‌گه‌ر زمانی کوردیم تێدا به‌کار هێنابا، سه‌رجه‌م ئه‌و که‌سانه‌ی هاوکاری فیلمه‌که‌یان کردبوو، ده‌خرانه‌ گرتووخانەوە. سه‌باره‌ت به‌فیلمی "رێگا"ش دەبوو زیاتر لەسەر دیاربەکر، ئورفا و سیرت بوایە. هەر چەند فیلمەکە لە ئەوروپا مۆنتاژ کرا، بەڵام نەمتوانی هەمووی بە زمانی کوردی دوبلاژ بکەم. به‌جێگه‌ی ئه‌مه‌ هه‌وڵمدا ئه‌م که‌موکوڕییه‌ به‌مۆسیقا قه‌ره‌بوو بکه‌مه‌وه‌.

پ: قاره‌مانه‌ سه‌ره‌کیه‌کانی فیلمه‌کانت زۆربه‌یان کوردن و شوێنی ڕووداوه‌کانیش کوردستانه‌، چۆن ده‌توانن ئه‌م فیلمانه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی وڵاتەکەتان دروست بکه‌ن؟

ی. گ: لێره‌ ئێمە ڕووبەڕووی کێشەیەکین: له‌ کرده‌وه‌دا ته‌نها ئه‌کته‌رێکی پڕۆفشنه‌ڵمان هه‌یه‌ ("تونجه‌ل کورتیز" که‌ لە فیلمی "مێگەل"دا ڕۆڵی باوک ده‌بینێ)؛ ئه‌وانی تر هه‌موویان ئاماتۆڕن و هه‌رگیز له‌ هیچ فیلمێکدا ڕۆڵیان نه‌بینیوه‌. هێنانی ئه‌کته‌ری شارەزا له‌تورکیایه‌وه‌ مەحاڵه‌... ئه‌وانه‌ی له‌ ئه‌وروپاشن زاتی ئه‌وه‌یان نییه‌ له‌ فیلمه‌کانمدا ڕۆڵ ببینن. ئه‌وان ته‌نانه‌ت ئامادە نین قسه‌شم له‌گه‌ڵ بکه‌ن.

پ: چۆن شتی وا دەبێ؟ ئاخۆ ئه‌کته‌ره‌ تورکه‌کان شانازی بەوەوە ناکەن له‌ گه‌ڵ ده‌رهێنه‌رێکدا کار بکه‌ن که‌ خه‌ڵاتی خورمای زێڕینی لە ڤێنیز وه‌رگرتوه‌.

ی. گ: ئه‌وانه‌ی له‌ قۆناغە ئارامەکاندا سروودی شۆڕشگێڕانه‌ ده‌ڵێنه‌وه‌، پێیان باشه‌ له‌ ڕۆژە سەختەکاندا خۆیان لە پشت دەرگاکان حه‌شار بده‌ن…. چش. من کامێرامانی تورکم لەگەڵە به‌ڵام تەکنیک کارەکان لە بوارەکەی خۆیاندا پسپۆڕ نین. بۆ نموونە بۆ دیکۆڕ تەنانەت یەک کەسی شارەزام لەگەڵ نییە.

پ: ئێوه‌ تەنیا ئاماژه‌تان به‌و کێشه‌ ته‌کنیکییانه‌ دا که‌ له‌ کاری وێنه‌گرتن له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات ڕووبەڕووی بوونەتەوە. به‌ڵام کێشه‌ سه‌ره‌کییەکان هەر لە جێی خۆیانن: ئێستا که‌ ڕەگ و ڕیشەتان له‌ تورکیا هەڵکەنراوە، چۆن ده‌توانن فیلمەکانتان دروست بکه‌ن؟

ی. گ: مژاری فیلمه‌که‌ی ترم لەسەر گرتووخانەیە. تیایدا تاریکی، خەم و خه‌فه‌ت دێنمه‌ سه‌ر په‌رده‌، ئەو شتانەی پێویستیان بە سرووشت و دیمەنەکانیەوە نییە.

پ: چما گرتووخانە؟

ی. گ: له‌به‌ر دوو هۆ: یه‌که‌میان ئه‌وه‌ی که‌ باشترین سووژەیە په‌یوه‌ندیی به‌ بارودۆخی ئێستای تورکیاوه‌ هه‌بێ، دووهه‌میان من هێشتاش ئاماده‌ نیم له‌ که‌شوهه‌وای ئه‌وروپادا وێنه‌گری بکه‌م.

پ: هەڵبەت، دیارە ئێوه‌ سیناریستێکی تورکیان که‌ له‌ هه‌موو شتێک زیاتر باس له‌ مرۆڤ و سرووشتی وڵاته‌که‌ی ده‌کا، به‌ڵام فیلمەکانت لە لایەن هاوڵاتیانی خۆتەوە نەبینراون. ئێستاش ئێوە لە مەنفا سەرقاڵی کارکردن لەسەر ئەو گەلە و ئەو سرووشتەن. چۆن ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر ده‌که‌ن؟

ی. گ: بێگومان ئێمە ڕێگه‌یەک دەبینینەوە بۆ ئەوەی گەلەکەمان فیلمی (رێگا) ببینێ... به‌ڵام ناتوانم پێتان بڵێم چۆن. جگە لەمە، دوای ئه‌م فیلمه‌م که‌ ده‌رباره‌ی گرتووخانەیە، نامه‌وێ فیلمێکی تر له‌ سەر کوردستان، لە کەشوهەوایەکی دەسکرددا دروست بکه‌م.

پ: که‌ی زانیتان کوردن؟

ی. گ: ئەگەر ڕاستیتان دەوێ، من کوردێکی ئاسیمیلە کراوم: دایکم کورمانج و باوکم زازایه‌. له‌ مناڵیمه‌وه‌ تا پانزه‌ ساڵیش له‌ناو ماڵدا به‌ کورمانجی و زازاکی قسه‌مان ده‌کرد. پاشان من له‌ ژینگەی ماڵبات دابڕام، شتێک کە تەنانەت زەبری لە شوناس و خۆناسینم دا. بە درێژایی ئەم ماوەیە، به‌رده‌وام گوێم لێ دەبوو کە دەیانگوت: "کورد و زمانی کوردی بوونی نییە"، به‌ڵام من دەمبیست بە کوردی قسە دەکەن و بە کوردی گۆرانی دەڵێن، ده‌مبینی که‌ کورده‌کان له‌ دۆخێکی زۆر ناله‌بار دان. باوکم بە ئەسڵ خه‌ڵکی سیڤه‌ره‌که‌، ئه‌و شوێنه‌ی تا شانزه‌ ساڵیم نه‌مبینی. هه‌ر له‌وێ تێگەیشتنێکی ڕاستەقینەم لا دروست بوو. لەوێ توانیم په‌ی به‌ ڕه‌نج و ئازاری بنه‌ماڵه‌یه‌کی بێ ڕیشه‌ ببه‌م؛ باوکم و دایکم به‌رده‌وام ده‌یانگوت: "ئێوه‌ له‌ریشه‌ دابڕاون".. له‌ ته‌مه‌نی 34 ساڵیدا توانیم زێدی دایکم "مووش" ببینم، دایکم سه‌ر به‌ هۆزی "ژیبران" بوو. هەوێنی چیرۆکی "مێگەل"، به‌سه‌رهاتی کۆتایی هاتنی ئه‌م هۆزه‌ کۆچه‌ره‌یه‌.

پ: کوردستان له‌ فیلمه‌که‌ی داهاتوتدا چ پێگه‌یه‌کی ده‌بێ؟

ی. گ: پرسی کورد، پرسێکی زۆر ئاڵۆزە، نه‌ک بە تەنیا له‌ وڵاتی تورکیا، به‌ڵکو له‌ ئێراق و ئێرانیش. بە تەمام ڕۆژێ فیلمێک لەسەر تێکۆشانی گەلێک لە پێناو هاتنە دونیا یاخود ژیانەوەدا دروست بکه‌م. ئێستا کێشەیەکی گەورەیە. پێویستە ڕێگە چارەی پرسی کورد له‌ گۆشە نیگای جیاوازه‌وه‌ تاوتوێ بکرێ. ئەستەمە بە شێوازێکی ئۆبژەکتیف بتوانی لەم کێشەیە نزیک ببیەوە. مێژووش تەنیا ئەوە نییه‌ تەژی بکەی له‌ سه‌رکه‌وتن، به‌ڵکه‌ پڕاوپڕە لە شکست، لاڕێبوون و هه‌ڵخه‌ڵه‌تان.

پ: مانەوەتان لە فەرەنسا پەرانتێزێکە لە کار و پیشەتاندا؟

ی. گ: من به‌ پێی مۆڵه‌تێکی تایبه‌ت لە فەرەنسام، ته‌نها بۆ وێنه‌گرتنی ئه‌م فیلمه‌. مۆڵه‌تیان پێداوم تا فلیمه‌که‌م ته‌واو ده‌بێ، لێره‌ بم. پاشان نازانم. نامه‌وێ ئێستا سه‌باره‌ت به‌ئاینده‌ قسه‌ بکه‌م…

میدل ئێست ماگازین، ژانوییەی ١٩٨٣

ئۆجەلانی 'نوێ' دوای شانزە ساڵ...

جەنگیز چاندار
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی
 
١٥ی فێوریەی ئەمساڵ هاوکات بوو لەگەڵ شانزەهەمین ساڵڤەگەڕی گیرانی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە کینیا (ساڵی ١٩٩٩) و ڕادەستکردنەوەی بە تورکیا. لە ڕوانگەی بزووتنەوەی سیاسیی کورد کە بڕبڕەی پشتی کوردەکانی تورکیا پێک دێنێ، ئەم ڕۆژە بە بۆنەیەکی تایبەت لەقەڵەم دەدرێ. لە ڕاستیدا، لە زمانی بزووتنەوەی سیاسیی کورددا وەک ''پیلانگێڕی نێونەتەوەیی ١٥ی فێوریە'' باسی لێوە دەکرێ.
عەبدوڵڵا ئۆجەلان، لە ڕابردوو و ئایندەی نزیکی تورکیادا کەسایەتییەکی زۆر گرنگە. شانزە ساڵ لەمەوپێش کە قۆڵبەست و ڕەوانەی تورکیا کرایەوە، لەچاو ئەمڕۆ لاوازتر بوو. لە ڕوانگەی دەوڵەت و بەشێکی زۆری ڕای گشتییەوە، سەرۆکی ڕێکخراوی پەکەکەی ''تیرۆریست'' بوو. لەمە زیاتریان پێ نەدەگوت.
کەچی ئەمڕۆ، هێزێکە زۆر واوەتر لە شانزە ساڵ لەمەوپێش. ئەندامان و لایەنگرانی ڕێکخراوەکە بە ''سەرۆکی گەلی کورد'' ناوی دەبەن. کادێرانی بەڕێوەبەری حزبەکە پێی دەڵێن "ڕێبەر ئاپۆ"، یان لەگەڵ کادیرانی تر دەستەواژەی "سەرۆکایەتی" بەکار دێنن و ئەو چالاکڤانانەی لە مەیدانێکی یاساییشدا کار و خەبات بەڕێوە دەبەن، دەستەواژەی "بەڕێز ئۆجەلان" کە بۆتە ئامرازێک بۆ جەخت کردنەوە لەسەر ناسنامەیان، بەکار دێنن.
ئۆجەلان، لە ڕابردووی نزیکی تورکیادا ڕۆڵێکی وەها گرنگی بینیوە کە هەرچەند سزای لەسێدارەدانی بەسەردا سەپابوو، بەڵام سزاکە جێبەجێ نەکرا و هەڵوەشایەوە.
کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٩٩، لووتکەی یەکێتی ئەوروپا لە هێلسنکی، تورکیای کردە "ئەندامی کاندید". بۆیە هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان بوو بە شتێکی زۆرەملێ. لەگەڵ ئەمەشدا، ئەوەی ڕاستی بێ پێشهاتەکانی پەیوەندیدار بە عەبدوڵڵا ئۆجەلان زۆرترین پشکیان هەبوو لە هەڵوەشانەوەی سزای لەسێدارەداندا…
ڕێگەی قەرەبووکردنەوەی هەڵوەشاندنەوەی سزای لەسێدارەدان بۆ "دەوڵەت-نەتەوەی ناوەندگەرا"ی تورک، بە حوکمی زیندانیی توندی هەتا هەتاییدا تێپەڕ دەبوو. ئەم هەنگاوەش نرا. بەڵام هاوکات لەگەڵ ئەمەدا، لایەنە فەرمییەکان، دەوروبەرە ناسیۆنالیستەکان و تەنانەت "میدیای نێوەند"، بە مەبەستی سووکایەتی پێکردن دەستەواژەگەلی وەک "بکوژی مناڵان"، "سەرۆکی جیاخوازەکان"، "سەرکردەی تیرۆریستەکان" و ...هتدیان دایە پاڵ ئۆجەلان. ئەوەی پێشی گوتبا "بەڕێز ئۆجەلان"، ئەوا تۆمەتبار دەکرا.
ئەمڕۆکە، تورکیا لە کاتێکدا پێ دەنێتە شانزەهەمین ساڵیادی دەستگیرکردنی [ئۆجەلان] کە دەمێکی درێژە ئەم پێناسە قڕێژ و سووکانە ئیتر بەکار ناهێنرێن. بە پێچەوانەوە، ئۆجەلان لە ڕەوتی "پێڤاژۆی ئاشتی"دا کە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵە دەستی پێکردووە، بۆتە یەکێک لە کۆڵەکە گرنگ و سەرەکییەکان لەپێناو مانەوە و بەردەوامبوونیدا.
"پێڤاژۆی ئاشتی" لە ڕوانگەی تەیپ ئەردۆغان و ئاکەپەوە، وەک کارتی براوەی بەردەوامبوونی دەسەڵاتەکەیان مامەڵەی لەگەڵ دەکرێ و یەکێک لە "جووت کلیل"ەکانیش بە دەستی عەبدوڵڵا ئۆجەلانەوەیە.
ئەگەر بەراوردی "ڕێژەی پێدوایستییەکان" بکرێ، وێدەچێ ئەردۆغان و ئاکەپە، زیاتر لە لایەنی بەرامبەر، پابەند و ئاتاجی "مەحکوومی زیندانی سەختی هەتا هەتایی" واتە عەبدوڵڵا ئۆجەلان کە گۆیا بڕیار دراوە لە گرتووخانە گیان بسپێرێ، بن.
لەبەر ئەم هۆکارە، ماوەیەکە یارییەکی زۆر ورد دەلیزێ. بۆ لایەنەکانی دەسەڵات و دەوروبەری، ئەنجامدانی هەرچەشنە جموجوڵێک لەمەڕ HDP و قەندیل سەربەستە. سەبارەت بە پەکەکە، لە بەکارهێنانی سیفەتی "ڕێکخراوی تیرۆریستی"دا گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ نەهاتۆتە ئاراوە، بەڵام کە باس لە عەبدوڵڵا ئۆجەلان دەکرێ، لە ڕێزگرتن لێی درێغی ناکرێ. بگرە کە دەسەڵات تەنگاو بوو، هیواکان بەو دەبەسترێنەوە؛ ئەو دەهێنرێتە مەیدانەوە. هەوڵ دەدرێ لە سایەی ئەوە ''نەزمی ڕای گشتی" سەقامگیر بکرێ.
ئەمە گەیشتۆتە ئاستێک کە عەبدوڵڵا ئۆجەلان، عەبدوڵڵا ئۆجەلانی تێپەڕاندوە، وەک بڵێی بووبێتە "کارتێک" بە دەستی ئاکەپەوە کە وەک "جۆکەر" بەکاری دەهێنێ.
لەم چوارچێوەیەدا، لە گۆشەی هەفتەی ڕابردوومدا، ئەم لێدوانەی سەرچاوەیەکی دیاربەکرم بڵاو کردبۆوە: "دەسەڵات بە شێوەیەکی زۆر سووک کارتی ئۆجەلان بەکار دێنێ… وەک بڵێی قەندیل و هەدەپە دوو ڕۆڵەی بەدفەڕ بن و ئۆجەلانیش وەک مامۆستایەک بهێنرێتە مەیدانەوە بۆ ئەوەی جارناجارێ گوێیان بکێشێ."
لەگەڵ ١٥ی فێوریە، لە کاتێکدا لە ٢١ی مارس واتە نەورۆز نزیک دەبینەوە کە هەم لایەنەکانی دەسەڵات بە شێوەیەکی بەرفراوان پەرەیان بە وەها مەیلێک داوە و هەم لە لایەکی دیکەوە چالاکییەکی توندوتۆڵ لە گۆڕێیە. مەودای نێوان ١٥ی فێوریە - ٢١ی مارس، دەتوانێ ڕۆڵێکی 'دیاریکەر'ی لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ٧ی ژوئەندا هەبێ.
بە گوێرەی زانیارییەک کە ماوەیەک لەمەوپێش لە سەرچاوەیەکی ''متمانەپێکراو" بە دەستم گەیشتووە، لەسەر ڕەزامەندی تەیپ ئەردۆغان، چاوەڕێ دەکرێ هەندێک ئاڵۆگۆڕ لە دەستووری بنەڕەتیدا بکرێ و پشت ئەستوور بە پابەندیی دوولایەنە، ''لێژنەیەک" لە قەندیل بە بەشداری سەبری ئۆک و موزەفەر ئایاتا دروست بکرێ و دانوستانەکان دەست پێ بکەن، لە ئیمراڵیش سکرتاریایەک بۆ ئۆجەلان دابمەزرێنرێ و ببێتە جۆرێک "حەپسی نێو ماڵ" کە لە دەرەوە هاتن و چوون ڕاشکاوانە بێ.
لەم چوارچێوەیەدا، یەکێک لە ناوەکانی نزیک بە دەسەڵات کە گۆیا بەردەوام لە لایەن دەزگای هەواڵگری میتەوە زانیاری پێ دەدرێ و دوو ساڵ ئیشی ئاڕاستەکردنی ڕای گشتی بەڕێوە دەبا، چەند ڕۆژ لەمەوپێش کاتێک گوتی "لە وادەی ڕاگەیاندنی کۆمەڵێک پێشهات کە لە سی ساڵی ڕابردوودا وێنەیان نەبووە، نزیک بووینەتەوە. هەندێک هەنگاوی ڕادیکاڵ دەنرێن کە تا ئێستا نموونەیان نەبووە"، ئەم پرسیارە لە مێشکمدا وروژا: "ئاخۆ ئەو شتانەی من دەیانبیسم، بە ڕاستی ڕوو دەدەن؟"
لەم نێوانەدا، ڕۆژنامەی 'حورییەت' هەواڵێکی بە سەردێڕێکی سەرنج ڕاکێش بڵاو کردەوە: "دەقی چارەسەری ڕەوانەی قەندیل کرا. ئەگەر ئەردۆغان پەسندی بکا، دەقەکە ئاشکرا دەکرێ". تەنانەت، دەقی ئاماژەپێکراو، دەبوایە لە ١٥ی فێوریەدا ئاشکرا کرابا بەڵام گوتراوە ''با سەردانی قەندیلیش بکرێ"، بۆیە فریای ١٥ی فێوریە نەکەوتووە. حکومەت، دەبوایە لە کۆبوونەوەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا "دەقی هاوبەش''ی ڕاگەیاندبا کە ئاکەپەییەکان و هەدەپەییەکان لەسەری پێکهاتوون.
بە گوێرەی نووسراوەیەکی دیکە کە لە ڕۆژنامەی 'خەبەرتورک'دا بڵاو بۆتەوە و پشتی بە "سەرچاوەیەکی دەوڵەت" بەستووە، چاوەڕێ دەکرێ ئۆجەلان، لە تەنیشت هەندێک کاربەدەستی دەوڵەت، خۆی ڕاگەیەندراوێکی دەنگ و ڕەنگ لە پێناو "پتەوکردنی ئاگربەست" و بگرە "بێدەنگ کردنی چەکەکان دژ بە تورکیا" بڵاو بکاتەوە.
بە پێی نووسراوی ئاماژەپێکراو، "لەم لێدوانەدا، ئۆجەلان گەرەنتی بێدەنگ کردنی چەکەکان دژ بە تورکیا ڕادەگەیەنێ و لەبەرامبەردا لایەنی دەوڵەتیش ڕادەگەیەنێ کە بەشێوەیەکی فەرمی دانوستانەکان دەستیان پێکردووە. لەم پەیوەندییەدا، دەگوترێ دەوڵەت کاریگەریی ئەرێنی لەسەر ڕەوتی دانوستانەکان دەبێ و بەڵگەنامەیەک بە ڕەزامەندی هەر دوولا واژۆ دەکرێ کە کۆمەڵێک هەنگاوی بەرچاوی وەک ئاڵوگۆڕ لە بەڕێوەبەرایەتییە خۆجێیەکان، ئاسانکاری یاسایی بۆ گەڕانەوەی ماڵێ، ئازادکردنی گیراوە نەخۆشەکان، دامەزراندنی دەزگایەکی چاودێری، ناردنی سزادراوی نوێ بۆ ئیمڕالی بەمەبەستی هاوکاریکردنی ئۆجەلان دەگرێتە خۆ."
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەم هەواڵانە لە کەناڵەکانی تەلەڤزیۆن یاخود ڕۆژنامەکانەوە، سەلاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆکی هەدەپە گوتی: "نە ئیمڕاڵی و نە ئەنقەرە لەسەر بڵاوبوونەوەی پەیامی نەورۆانەی ئۆجەلان گفتوگۆیان نەکردووە. نازانم ئەم هەواڵە چۆناوچۆن بڵاو بۆتەوە." لە لایەکی ترەوە، سەبارەت بە "پاکێجی ئاسایشی نێوخۆ"، دەمیرتاش هۆشداری دا: "پاکێجی ئاسایشی نێوخۆ، بەربەستی گەورە لەبەردەم قۆناغی دانوستانەکان دروست دەکا. نایکەینە مژاری سات‌وسەودا، بەڵام بەقەد دینامیت‌ڕێژکردنی پێڤاژۆی دانوستان و ئاشتی مەترسیدارە."
ئەگەر لە حکومەت بپرسین لەو "ئاستەی پێی گەیشتووین"، ئەوا "تۆپەکە لە مەیدانی لایەنی بەرامبەر دایە'؛ لە ڕوانگەی حکومەتەوە، "لایەنی بەرامبەر"، ئیمڕالی نییە، بەڵکوو هەدەپە و قەندیلە. ئەگەر لە سەلاحەدین دەمیرتاشیش بپرسی، "تاکە بەربەرستە لە بەردەم ئەو دانوستانانەی حکومەت دەستی پێکردوون…"
کامیان دروستن؟ یان بە واتایەکی دیکە، لە کوێین؟ لە کوێ ڕاوەستاوین؟
لە دەسەڵاتەوە تا لێژنەی هەدەپە، لەوێش ڕا بگرە تا میت و کەسانی بەڕێوەبەری، خەڵک و لایەنی جۆراوجۆر لەسەر ناوی ئۆجەلان قسە دەکەن، کۆمەڵێک هەواڵ و شڕۆڤە بڵاو دەبنەوە کە فڕیان بە سەر یەکترییەوە نییە.
تەنیا خودی عەبدوڵڵا ئۆجەلان دەتوانی وەڵامی دروستی ئەو پرسیارە بداتەوە کە لە کوێین؟ ئەوەش ئەو خاڵەی تورکیا لە ١٥ی فێوریەدا پاش شانزە ساڵ پێی گەیشتووە…

کۆبانێ حەماسەی کوردەکان و شکانەوەی ئەردۆغانە

حەسەن جەماڵ

لەتورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی

بەڵێ وایە، کۆبانێ حەماسەی کوردەکانە.

شکانەوەی ئەردۆغانیش.

تێکشکانی ئەردۆغانیش.

کوردەکان لە کۆبانێ حەماسەیان خوڵقاند.

گەورەترین حەماسە، کە کوردەکانی لێک نزیک کردەوە و ئاوێتەی یەکتری کردن.

تەیپ ئەردۆغان لەدژی ئەوە بوو حەماسەیەکی وەها تۆمار بکرێ.

بۆیە کە مانگی ئۆکتۆبر گوتبووی "کۆبانێ لەسەر لێواری کەوتنە!" نەیتوانیبوو تاسەی ناخی حەشار بدا.

بۆیە گوتبووی: "پەکەکە و پەیەدە یەک شتن، هەر دووکیان ڕێکخراوی تیرۆریستین."

بۆیە گوتبووی: "دوای باکووری عێراق کە کوردەکان تیایدا باڵادەست بوون، نامانەوێ باکووری سووریا لە جیرانێتی ئێمە دروست بێ."

بۆیە لە دژی کوردەکان لە ڕۆژئاوا، ڕێگەی بۆ داعش و ئەلنوسرە خۆش کردبوو و دەستی گوشیبوون.

بۆیە ماوەیەکی زۆر بەرامبەر بە چەوسانەوەی کوردەکان لە لایەن داعشەوە تەماشاچی مابۆوە و کەمتەرخەم بوو.

بۆیە لە دونیادا سووک و ڕیسوا ببوو.

***

من مانگی ئاوریلی ساڵی پار بە ڕۆژئاوادا گەڕام.

دەچوومە هەر کوێ، ناوی ئەردۆغان، داعش و ئەلنوسرە پێکەوە دەهات.

هەنگاو بە هەنگاو گوێم لێ دەبوو کە دەرگاکانی سنوور بە ڕووی هێزەکانی پەیەدە و یەپەگەدا داخراوە و بۆ داعش و ئەلنوسرە لەسەر گازەری پشتە.

دەیانپرسێ ئەم دوژمنایەتییە لەگەڵ کوردان بۆچی.

هۆکارەکەی ئاشکرا بوو: تەیپ ئەردۆغان، نەیدەویست لە ڕۆژئاوا، یانی لە کوردستانی سووریا 'بەڕێوەبەرایەتییەکی ئۆتۆنۆمی وەک باکووری عێراق' بە چاو ببینێ.

یان بە واتایەکی تر: نەیدەویست دان بە 'واقعی کورد' لە سووریا دابنێ. 

بۆیەش حەزی دەکرد کوردەکان بە گژ ڕێکخراوە ئیسلامییە ڕادیکاڵەکاندا بچنەوە.

بۆیە لە ڕۆژئاوا، لە کۆبانێ ڕێ و دەستی دا بە داعش.

تەنانەت ماوەیەک ئەوەندە هیوادار بوو کە دەیگوت "کۆبانێ لەسەر لێواری کەوتنە!"

***

تەیپ ئەردۆغان، دوابەدوای سیاسەتە گشتییەکانی لەمەڕ سووریا، ڕووداوەکانی کۆبانێشی بە هەڵە خوێندبۆوە.

ئەوەی کوردەکان چۆن ڕۆژانە دەچنە سەر شانۆی نێونەتەوەیی… چۆن لە ڕۆژهەڵاتی ناوین دەبنە ئەکتەرێکی گرنگ… ئەمریکا چۆناوچۆن زیاتر دەکەوێتە خۆ…

هەروەها ئەمریکا لە ڕێگەی پەیەدەشەوە بێ، چۆن لەگەڵ پەکەکەدا پەیوەندی دەبەستێ. ئەردۆغان بۆ هیچکام لەمانە لە کاتی خۆیدا نەجووڵایەوە.

تا دواجار، کە فڕۆکە جەنگییەکانی ئەمریکا داعشیان بۆردومان کرد هاتەوە سەر خۆ. 

بەڵام ئیتر زۆر درەنگ ببوو.

هەڵوێستی ئەردۆغان لەمەڕ کۆبانێ، لە لایەکەوە برینێکی قووڵی لەسەر جەستەی کوردەکان جێ هێشت و لەلایەکی دیکەوە، لە ئاستی نێونەتەوەییدا تورکیای خستە تای تەرازووی ڕێکخراوە ڕادیکاڵە ئیسلامییەکانەوە.

لەبەر ئەم هۆکارانە، کە دروشمی بژی سەرۆک ئۆباما، هاوکات لەگەڵ ڕزگاری کۆبانێ گوێچکەکانی زریکاندەوە، سوڵتانەکەی سەرا تەنانەت مێش مێوانی نەبوو. 

لە وەها هەل‌ومەرجێکدا، سڵاوناردنی سەرۆک وەزیر داودئۆغڵو لە دیاربەکرەوە بۆ کۆبانێ یان خۆشیرین کردنەکانی، وەک قسەکردنی بە کوردییەکی باش، هیچ لە جێگەدا نەبوون. 

یان ڕاستتر وایە بڵێین مایەی پێکەنین بوون. 

بە بیر ئاخر و ئۆخری ساڵی ١٩٩١ دێمەوە. 

قسەکەی سەرۆک وەزیر دێمیرێل لە دیاربەکر کە گوتی ''دان بە واقعی کورد دادەنێین"، لە هەموو شوێنێ دەنگی دایەوە.

بەڵام دروشمەکە پێک نەهات، دەوڵەت قسەکەی نەبردە سەر و ساڵانی ١٩٩٠، دەوڵەت هەموو یاساکانی پێشێل کرد و دۆزەخێکی گەورەی بۆ باشووری ڕۆژهەڵات [باکووری کوردستان. و] پێکهێنا.

***

هەر لەبەر ئەمەش، ئەمڕۆ ئیتر خۆ شیرین کردن باوی نەماوە.

مێشکی خەڵکی بە قسە پڕ بووە. کاتی قسە نییە، کاتی ئیشە. 

جارێکی تر دووپاتی دەکەمەوە: کۆبانێ حەماسەی کوردەکان و تێکشکانی ئەردۆغان…

ئاخۆ تەیپ ئەردۆغان وانەی پێویست لەم شکستە گەورەیە وەردەگرێ؟

پێم وا نییە.

چونکە سوڵتانەکەی سەرا هەر چەشنە پەیوەندییەکی بە دیموکراسی و حقووقەوە پچڕاندووە.

دوا قسە: ئەوەی پشتی لە ڕۆبۆسکی کردبێ، هەست بە کۆبانێ ناکا، لە حەماسەی کۆبانێ تێناگا.