هەڤپەیڤین:
ئه‌نوه‌ر حه‌سه‌ن پور
سه‌لاحه‌دین بایه‌زیدی
مه‌ریه‌می قازی به پێی وەی كه سەرەتا كوردی باش نەزانیوه، زۆر هاوكاری سروە نەبووه، بەڵام دوایی كه ورده ورده سروه توانی پەره به زمانی كوردی بدا، ئه‌ویش چیرۆكی كورت و وتار له‌و گۆڤاره‌دا بڵاو ده‌کاته‌وه، به‌ڵام هه‌موو بابه‌ته‌کانی بڵاو نه‌ده‌بوونه‌وه، وه‌ک خۆی ده‌ڵێ لە لایەك ڕا به‌هۆی لەبەرچاونەگرتنی هێڵی سوور بوو بەتایبەت كه له دەیەی ٦٠ بەردی بناغەی سەرجەم بڵاڤۆكەكانی ئێران به كوردی و فارسییەوه لەسەر سانسۆر دارێژرابوو، لە لایەكی دیكەش ڕا هەر ئەم وتار و چیرۆكانە بە هۆی زاڵ نەبوون بەسەر زبانی كوردی له باری ڕێزمانیەوه لاواز بوون.
وه‌ک ژنه‌نوسه‌رێک، پێتان وایه گۆڤاری سروه تا چه‌ند توانی قه‌ڵه‌مه ژنه‌کان بناسێنێ و هانیان بدا بۆ نووسین و خوێندنه‌وه؟
مه‌ریه‌می قازی: بە گشتی لە بەشی ژناندا دەورێكی ئەوتۆیان نەگێرا، نە ژنان بۆ خۆیان لەم بەستێنانەدا هیچیان بە دەستەوه بوو و به دەگمەن نەبێ، بە گشتی له دنیای نووسین و خوێندنەوه به كوردی بێگانە بوون و نە سروەش چالاكییەكی تایبەتی لەم پێیەدا بەرێوە برد كه توانیبێ ژنان بۆ ئەم بەشه هان بدا. بۆیه لەسەر ئەم باوەڕەم كه هزرێكی پیاوانه بەسەر سروەدا زاڵ بوو دەگەڵ وەشدا هەم كه ئەگەر هاتبا و نووسەرێكی ژن وتار یان بابەتیكی بە كوردی ناردبا، بە مەرجی لەبەرچاوگرتنی هێڵی سوور بابەتەكەی بڵاو دەبووه بەڵام ئەوەش بەو مانایه نەبوو كه بابەتەكەش ژنانه بووبێ. وەكی نەسرینی جەعفەری لە بەشی منداڵاندا بە كۆكردنەوەی چیرۆكه كۆنەكانی منداڵان بۆ ماوەیەكی باش هاوكاری ئەم گۆواره‌ی كرد.
لەو ساڵانەی دواییدا، وەک دەبینین ژمارەی نووسەر و شاعیرانی ژن زۆر لە جاران زیاترە و تەنانەت ڕەوتی وێبلاگنووسی لە لایەن ژنانەوە پێشكەوتووە، به‌ڵام وه‌ک بۆ خۆتان ده‌ڵێن بۆچی سروە ھیچ گرینگیەكی بەم لایەنە نەدا و لە ھەوڵی پەرەپێدانی دا نەبوو؟
لە بیرمان بێ سروه جیاوازێكی ئەوتۆی هەبوو دەگەڵ هەموو گۆوارەكانی دیكه، گۆوارێكی فەرمی و ڕەسمی بوو لە ژێر چاوەدێری توندوتیژ لە سەردەمێكی زۆر داخراو بە مەبەستێكی دیاریكراو و بە هیچ شێوه ئەم ناوەنده كەڵكەڵەی وەی نەبووه كه بێت و پەرە بدا به زبان و ئەدەبی كوردی و یان ژنان و هاندانی ئەوان بۆ بەشداربوونیان. ئیتر ئەوە شتێک بوو بەناچار بۆ ئەوەی بڵێن كه بایەخ دەدەن بە كەمایەتییەكانی وڵات و لە یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامیدا، هەروەها ئاماژه به ئازادبوونی خوێندن و نووسینەوه به كوردی كرابوو و جگە لەوەش داواكاری و حەولی دڵسۆزانەی هێندێ لە مامۆستاكان وەک هێمن و هەژار و ئەحمەدی قازی و چەند كەسێكی تر بۆ دامەزراندنی ناوەندێكی لەم چەشنه، ملیان بەم كارەدا و سوودێكی دوو لایەنەی تێدابوو كه بە خۆشییەوە له سایەی كارامەیی بەرێوەبەرانی، قورسایی لایەنی پەرەساندنی فەرهەنگی كوردی زیاتر بوو. بۆیە ئەم چاوەروانییه لە سروه نەدەكرا كه بێت و لە بەستێنێكی زۆر هەراودا بەچەشنێک كه بتوانێ هاندان و بەشداركردنی ژنان گەڵاڵه بكا، خۆی نیشان بدا. بەڵام لە هەموو دانیشتنەكاندا بەتایبەت لە لایەن مامۆستا ئەحمەدی قازی ئەم داواكارییە بۆ ژنان دووپاتە دەكراوه كه بێن و بەشداری تێدا بكەن، تەنانەت جارێک بە دانی وتارێكی تەنز لەسەر ژنان هۆی دلئێشانی تاقمێک له ژنانی بەشداری ئەو مەراسیمەی پێكهێنا كه لە لایەن ئێمه ئەندامانی ناوەندی فاروغوڵتەحسیلانی ڕۆژهەڵات (كە ئەودەم وێڕای ڕەحمانی پیرەبابی سەردەبیری ئەم ناوەنده بووم) بۆ یەكەم جار لەسەر ژنان لە ساڵی ١٣٧٦ لە سەرتاسەری ئێران بەرێوە چوو. مامۆستا لە وتەكانیدا ئاماژەی بەوە كرد سیستەمی زاڵ دەورێكی باشی نەبووه بۆ بەشداری ژنان و ئەوه كە ژنانیش بۆخۆیان تا ڕادەیەک تاوانبارن و لە جیاتی پاره بدەن به كتێب و زانیاری خۆیان بەرنە سەرێ، بۆ ڕزگاركردنی خۆیان لەم هەلومەرجه نالەباره، بۆ كڕینی پشتێندی پەشمینه ڕێچكە دەبەستن و هەروەها فەرموویان كه لە حالێكدا له تەواوی هەواڵەكانی وڵات بێخەبەرن ئاگایان لەوە هەیه كه بۆ وێنه له دوورترین وڵاتەكانیش چ جۆره قوماش و پارچەیەک بۆته مۆدی ڕۆژ.
كەوابوو سروه وەک ناوەندێكی كوردی هیچ حەولێكی وای نەداوه بۆ ڕاهێنانی ژنان و ئەوەی لەم پێیەدا لە لایەن قەڵەم بەدەستان و بەرێوەبەرانی سروه دەگوترا، ویستی تاک كەسایەتی خۆیانبوو لە دەرەوەی سروه.
ئه‌ی سروه تا چ ڕادەیەك توانی دەور بگێڕێ لە نووسەری بە قەولی هێمن گوتەنی "جەوان" و "باغەوان"دا؟
بە ڕای من، سروه بەشێک بوو لە ئەم هۆكارانەی كه دەگەڵ هەموو كە‌موكۆری و گرفتەكانی، زبان و ئەدەبی كوردی تا ئاستێكی ستاندارد بووژاندەوه و دیاره ئەوەش بە مانای وە بوو كه كاروانێكی باشی لە گەنجان و هۆگرانی كوردی وەدووی خۆی دابوو كه دوایه هەر ئەو گەنجانه بوونه بەرێوەبەرانی چەند گۆوارێكی تری كوردی و هەروەها نووسەری زۆر بەرهەمی كوردیی دیكه. بەڵام ئەم ڕەوته له دوای هاتنەسەركاری خاتەمی ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات ، كوتوپڕ سانسۆر تارادەیەک سێبەری ڕەشی لاچووبوو لە حالێكدا ئەم ڕەوته بەسەر سروەدا هەر زاڵ بوو واته بەرێوەبەرانی بەشی ئەمنی ئەم گۆواره تەنانەت دەگەڵ ئیسلاحاتی خاتەمی تێدا نەبوون و لە لایەكی دیكه بە لەدەست چوونی دڵسۆزانی كورد لەم ناوەنده و خانەنشین بوونی بەرپرسی سروه – مامۆستا ئەحمەدی قازی - و ئاوەڵاتربوونی دەستی ڕۆژنامه و گۆوارەكانی تری كوردی بەدوای ئیسلاحاتی خاتەمی بۆ نووسین و ڕەخنه ورده ورده سروه له پەراوێز كەوت و له كزی دا.
ئێوه وه‌ک خۆتان له‌چاکسازی سه‌رده‌می خاته‌میدا، چیتان کرد و چۆن سوودتان له‌و فه‌زایه وه‌رگرت که به‌قه‌ولی خۆتان تا ڕاده‌یه‌ک تیایدا سانسۆڕ نه‌ما؟
ئێمه له دوای ئیسلاحاتی خاتەمی توانیمان ئەنجومەنی ئەدەبی شاری مەهاباد به یارمەتی مامۆستا قاسمی موئەیەدزاده و كاک سەعدی قازی دابمەزرێنین كه لەو بەشەدا بە هەل و مەرجێكی كه ڕەخسابوو دەستمان زۆر ئاوەڵاتر بوو و لەو بەشەدا توانیمان بە دەیان سیمینار و كۆنگره و دانیشتن بەرێوەبەرین و تەنانەت هەموو حەوتوان كۆبوونەوەمان هەبوو و ئیتر تەواو سەرقاڵی ئەم بەشە بووین.
چ ساڵانێک به لوتکه یان قۆناغی گه‌شه‌سه‌ندنی سروه ده‌زانن؟
بە ڕای من دەیەی ٦٠ و نیوەی دەیەی ٧٠، قۆناغی گەشەی سروە بوو چونکه تەنیا گۆوارێک بوو كه بە زبانی كوردی دەردەچوو و ناچار هەموو ڕوویان لەو بەشه كردبوو. هەڵبەت گۆواروێكی تریش بوو بە نێوی «ئاوێنه» كه دەورێكی وای نەبوو و هەرچی مامۆستای بەكار بوو لە سروەدا كۆ ببوونەوه.
ئه‌گه‌ر باس له خاڵه لاوازه‌کانی گۆڤاری سروه بکرێ، به‌ڕای ئێوه ئه‌م خاڵه لاوازه‌کان کامانه بوون؟
دیاریكردنی هێڵی سوور لە لایەن سیستەمی زاڵ له هەموو كاتدا هۆكاری بنەرەتی كزبوونی بڵاڤۆكەكانه كه ئەم تاعوونه هیچكات له ماوەی مێژووی مەتبووعاتی ئێراندا دەستی له قۆڕقۆرووچكەی نووسەراندا بەرنەداوه. دیاره لە وەها هەلومەرجێكدا نووسەری لێهاتوو و كارامەی سەربەخۆ كه دەستی باڵای هەبێ له ڕەخنه و پێداچوونەوه سەر هەڵنادا و لە ئاكامدا دەمەوێ بڵێم نەبوونی نووسەرانی لێهاتووی شارەزا بەرادەی پێویست بەشێكی دیكەیە له هۆكاری كزبوونی گۆوارەكان و یەكێ لەوان سروە. ئەوە شتێكی دژ بە زانستەكانی كۆمەڵایەتییه كه گۆوارێک بۆی دیاری بكرێ تەنیا لە چەند تەوەرەیەكی دیاریكراودا بنووسێ چونكه هیچ شتێک له بۆشاییدا ڕوو نادا و وەک زنجیرەیەك بەیەكەوه ئەڵقاون. به تایبەت كه سیاسەت بە وتەی كانت «رەختاویزێكه كه هەموو بەشەكانی تری زانستی ئینسانی بەودا هەڵواسراون» و له سادەترین تاریفی خۆشیدا بریتییە له دیاریكردنی چارەنووس لە لایەن تاک سەبارەت به خۆی و كۆمەڵگاكەی كە وابوو چۆن شێعرێک یان چیرۆكێک و وتارێک دەخوڵقێ كه بە جۆرێک لە جۆرەكان باسی چارەنووسی مرۆڤی تێدا نەبێ؟ نووسەر لە هەموو كاتدا له زۆرترین بەردەنگ دەگەڕێ و سروه بە هۆی هەموو ئەو گرفت و هۆكارانەی باسم كردن و تا دەهات لە باری چۆنییەتی قەباره و چاپ و ڕووبەرگ و كاغەزێكی له كاری دێنا، له كزی دەدا و هەروەها ڕێکنەكەوتن دەگەڵ ئاڵوگۆرێكی كه پێكهاتبوو وردە وردە به ئەم ئەنجامە گەیشت كه چاوەڕوانی دەكرا و دەتوانم بڵێم ئەگەر دەوڵەت بوودجەی ماڵییەكەی بۆ دابین نەكردبا ئەم ڕووداوه پێشتر ڕووی دەدا.
سروه دەیتوانی فایلێكی تایبەت بە ژنانی هەبا كه ئەگەر ژنیش هاوكاری ئەو بەشەی نەكردبا خەسارناسێک كرابا لەسەر هۆكارەكانی بەشدارنەبوونی ژنان بەڵام ئەم باسه هەر بەزاندنی ئەم هێڵه سوورانه بوو كه دیاری كرابوون. كه وابوو ئەوەش چاوەڕوانێكی بێجێ بوو له سروه.
ماوەیەک لە گۆڤاری سروە هەوڵ درا بۆ نوێبونەوە لەڕوی فۆرم و ناوەڕۆکەوە و گفتوگۆیەکی باش دروست بوو و گفتوگۆکان تەنانەت تەشەنەیان سەند بۆ ناو ڕوناکبیرانی دەرەوەی سروەش. بەڵام ئەو گفتوگۆیان نەکەوتنە واری کردارییەوە. بەڕای ئێوە کۆسپەکانی بەردەم نوێبونەوەی گۆڤاری سروە چی بوون؟
یەكێ له هۆكارەكانی، هەر ئەو گیانسەختییە بوو كه بە گشتی له هەموو بوارەكاندا «سوننەت» له خۆی نیشان دەدا بە تایبەت كه دەسەڵاتیش دەگەڵ بەرۆژبوونەوە گرفتی هەیه و بنه‌ماخوازەكان لە هەموو كاتدا ڕێفۆرمخوازەكانیان تووشی گرفتی ئەوتۆ كردووه. زۆربەی نووسەرانی ڕەخنه‌گر و نوێخواز ئەوەتا یان بێدەنگ كراون یان پەڕیوەی هەندەران بوون و هەر له‌وێ سەرییان ناوەتەوه . هۆكارێكی تریشی بە ڕای من ئەوەبوو كه ئەم پرۆسەیە له لایەن ڕۆشنبیرانەوه بە شێوەیەكی جیددی درێژەی پێنەدرا، چونكه ئەم هەلومەرجەی بنەماخوازەكان پێكییان هێنا بەستێنێكی لەبار نەبوو بۆ گەشەساندن و بەرۆژبوونەوه. من ئێستاش بروام بە هەبوونی بزاڤێكێی بەهێزی ڕۆشنبیری لە نێوكورداندا چ له ژووری وڵات و چ لە دەرەوەی وڵاتدا نییه كه بە شێوەی پێویست توانیبێتی جێگه و پێگەیەكی ئەوتۆ لێكداتەوه. دەگێرنەوە كابرایەک دەچێ كاڵەک بكرێ، كابرای فرۆشیار زۆری پێهەڵدەلێ، كابرای كریار كه دەیباتەوه ماڵی و دەیشكێنێ، دەبینێ نەتەنیا شیرین نیه، بەڵكوو تاڵیشه، تاڵه هیچ، ڕزیویشه! دەیباته‌وه بۆ كابرای كاڵەکفرۆش و دەڵێ من كارم به‌وەی نییه تاڵه یان ڕزیوه بەڵام دەبێ بزانم چۆن بە بێ وەی بیكەیەوه، تێیریابووی؟
داخرانی گۆڤاری سروە دوای بیست و پێنج ساڵ و بڵاوبونەوەی ٢٨١ ژمارە، به ڕوداوێکی ئاسایی دەزانن یان نائاسایی؟
ئەم ڕووداوانه بە گشتی ئاسایین و ئەگەر گۆوارێک به هەر دەلیلێک نەتوانێ ڕەزامەندی خوێنەرانی پێک بێنێ چاوەروانی تێداچوونی بۆ دەكرێ.
پێگەی ئەو گۆڤارە لەناو مێژوی ڕۆژنامەنوسی کوردیدا بەگشتی و لە کوردستانی ئێران بەتایبەتی چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
سروەش له قۆناخێكی تایبەتدا، له وڵاتێكی سەرداخراوی جیهانی سێهەمدا بۆ ماوەیەک سەری هەڵداو و دەگەل هەموو كەموكووڕییەكانی لانیكەم لە باری بوژاندنەوەی زبانێكی حاشالێكراودا بە یارمەتی دڵسۆزانی ڕوڵێكی باشی گێڕا به له چاپدان و كۆكردنەوەی زۆر بابەتی فۆلكلۆر و كلاسیكی كوردی ئەوانی له مەترسی تێداچوون نەجات دا.
مریەمی قازی ساڵی ١٣٤٢ی هەتاوی له شاری مەهابادی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌دایک بووه. خوێندنی تا پلەی كارناسی له بەشی زبان و ئەدەبیاتی فارسی دریژه پێداوه، بەر له هاتنهسەركاری خاتەمی له ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی ناوەندی مەهاباد بۆ ماوەی چوار ساڵان نووسەر بووه، بەڵام بە هۆی نوسراوەكانی بە دەیان جار كەوتۆته بەر لێپرسینەوه و دوو جار گیراوه و دواجار له‌سه‌ر کار ده‌رکراوه. بڵاوکردنه‌وه‌ی گۆواری خوێندکاریی "زانا" له ساڵی ١٣٧٠ بە هاوكاری دوكتۆر مەجدی و تاقمێک له خوێندكارەكان یەكەم ئەزموونی ڕۆژنامەگەریی قازی بووه كه هەر بەدوای دوو ژمارەدا كەوته بەر لێپرسینەوەی دەزگا ئەمنییه‌کان. ساڵی ١٣٧٦ ئەنجومەنی ئەدەبی مەهابادیان بە هاوكاری دووكەسی تر به‌شێوەی ڕەسمی و بۆ یەكەم جار دامەزراند. ماوه‌یه‌ک وته‌بێژی ڕێكخراوی ژنانی «ژین» بوه. دوای پێكهاتنی «ریكخراوی لاوانی نەتەوەیی» وەك NGO له كانوونی لاوانی فاروغوڵتەحسیلی ڕۆژهەڵات بوو به لێژنەی بەرێوەبەرایەتی و وته‌بێژ. ئه‌ندامی کۆمیته‌ی ناوه‌ندی «بەرەی یەكگرتووی كورد» بووه له تاران. تا ئێستا دوو كتێبی چاپ بووه به نێوی «زیندە بە گۆڕ» و «هاتنه ژوور قەدەغەیه» و ڕۆمانی «ژیانم خۆش دەێ دەگەڵ ئازادی » كه بەر له چاپبوون، سانسۆرچییەكان كامپیۆتێریان لێ بزر كرد و ڕۆمانه‌که تێدا چووه.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر