لۆ شڤانۆ، ''کینە ئەم؟"

عیرفان ئاکتان/ ڕۆژنامەنووس، بی بی سی تورکی
لە تورکییەوە: سەلاحەدین بایەزیدی
 
ساڵانی ١٩٨٠، شڤان پەروەر لە بەرامبەر پەیڕەوکردنی سیاسەتی لە نێوبردنی کوردان لە لایەن ڕژێمی سەدام لە عێراق و کودەتای ١٢ی سێپتامبر لە تورکیا بەو پرسیارە هاتە مەیدان: "کینە ئەم؟"
ئەو شیعرەی شاعیری مارکسیستی کورد جگەرخوێن، کە نەیتوانیبوو ساڵی ١٩٧٣ بڵاوی بکاتەوە، دواتر بە هۆی ئەوەی لە زاری سەرکردەیەکەوە نەبیسترا و لە زاری "شڤان"ێکەوە بیسترا، سەرنجی هەموو چین و توێژەکانی کوردی بۆ لای خۆی ڕاکێشا.
دەنگی شڤان هێند سەرسوڕهێنەر بوو کە وەک چۆن ژان باپتیست، قارەمانی ڕۆمانی "عەتر" لە نووسینی پاتریک زوسکیند، بەر لە ئیعدام بە پژاندنی عەتر بە سەر خەڵکدا دەیانخاتە ژێر کاریگەرییەوە، کوردەکانیش وەها لە هۆش خۆیانەوە دەچوون.
ڕاستە یان درۆ، کەس نازانێ، بەڵام نموونە هێنانەوەی ئەم ''لە هۆش خۆ چوونە" سەبارەت بە پێشمەرگەیەک کە لە شەڕی دژ بە هێزەکانی سەدام بریندار بووە، سەلمێنەری ئەو قسەیەیە.
دکتۆر یاخود دەرمانێک نەبووە ئەو گولـلەیە لە جەستەی پێشمەرگەی بریندار بێنێتە دەرەوە. لەبەر ژان و ئازار دەناڵێنێ، داوا لە هاوڕێیانی دەکا سترانێکی شڤانی بۆ لێدەن. تەسجیلی بۆ دێنێن کە هەمیشە هەبووە و کە کاسێتەکە دەست بە سووڕان دەکا، پێشمەرگە لە هۆش خۆی دەچێ و بەمجۆرە گولـلەکە لە جەستەی دێننە دەر…

"ئەم کوردن!"
کوردەکان کە زمان و فەرهەنگیان قەدەغە بوو و تەنانەت دان بە بوونیان دانەدەنرا، ئاسایی بوو زۆر بە خێرایی لە دەوروبەری پرسیاری "ئەم کینە"، یەک بگرن.
دواجار کوردەکان کە گەیشتنە ساڵانی ١٩٨٠، لە وەڵامی پرسیاری "کینە ئەم" بە دەنگی دڵهەژێنی شڤان و جموجوڵی لەسەر شانۆ، سەرەتا بە ترس و لەرز و پاشان بە دەنگێکی بەرز وڵامیان دەدایەوە: "ئەمن ئەم کوردن!"
شیعری ''کینە ئەم؟"ی جگەرخوین، کە کوردەکانی بە مێژوویان تێكڕا وەک بەسەرهاتێکی نائاسایی پێناسە کردووە، بە هەمان دەنگی نائاسایی شڤان دەبیسترێتەوە و دەستە دەستە کوردەکانی تورکیا بەرەو یاخیبوونێکی نوێ ڕاکێش دەکا.
جگەرخوین لە شیعری ئاماژەپێکراودا، بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری "کینە ئەم؟"ی داوەتەوە: "جوتکار و کارکەر/ گوندی و ڕەنجبەر/ هەموو پرۆلەتەر/ گەلێ کوردستان."
لە نێو کەشوهەوای ئاڵۆزی ساڵانی ١٩٨٠، "هەموو پرۆلەتەر" کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوتلەکانی گەلی کورد دانابوو، دەنگی شڤان پەرەوەر بەر لە میلتانەکانی پەکەکە خۆی دەگەیاندە هەموو گوندێک، دیارە وەڵامی ئەو پرسیارەشیان دابۆوە کە "کینە ئەم؟".
هەڵە نابێ ئەگەر بڵێین ئەو گەنجانەی وەڵامی ئەم پرسیارەیان دایەوە، زۆربەیان بەشداری ڕیزەکانی پەکەکە بوون. لەم ڕوانگەوە، بەشێکی زۆری کاروباری ڕێکخستنی پەکەکە و شیکردنەوەی بەرنامەکانی ئەو حزبە بۆ خەڵک کەوتە ئەستۆی مۆسیقا و هونەری شڤان.
بە درێژایی ساڵانی ١٩٩٠ لایەنگرانی شڤان تەنانەت زۆر جار دەیانگوت ئەگەر شڤان ئەندامی پەکەکە بێ، کوردستان زووتر ڕزگار دەبێ. زۆربەی میلتانەکانی پەکەکە سەر بە بنەماڵە هەژارەکانی کورد بوون و خەڵکی دێهاتەکان هەر بە "کارکەر" ناویان دەهێنان.
مۆسیقای شڤانیش، بەردەوام هاوار، ئاخین و ژانی ئەو "کارکەر"ە بوو. لەگەڵ ئەوەشدا کە شڤان بەردەوام هاواری ئەو چینە بوو، بەڵام نەدەچووە هەمان ڕیزی کارکەرانەوە.

گۆرانییەک، گولـلەیەک
ساڵی ١٩٩٩، عەبدوڵڵا ئۆجەلان، ئەو کاتەی لە ڕۆما بوو، داوای کرد شەوی ساڵی نوێ لەگەڵ شڤان پەروەر و نووسەری کورد مەحمود باکسی تێپەڕێنێ.
لە کاتی چاوپێکەوتنەکەدا، باکسی هۆکاری ئەمەی لە ئۆجەلان پرسی و ئۆجەلان بەمجۆرە وەڵامی دایەوە: "من ئەم ڕێگەیەم بە گۆرانی دەست پێکرد… ئارەزووی من، هونەرێکی پیشەییە. لە ڕوانگەی منەوە، کەسێک کە باش گۆرانی بڵێ، لە سەد فەرماندە گرنگترە… پەیڤێک کە لە هونەرەوە سەرچاوەی گرتبێ، وەک ئەوە وایە گوللـەیەک لە سەداسەد نیشانەی پێکابێ… شڤان لە ئەنقەرە هەم بە دەنگ و هەم بە ڕەنجی لەگەڵ ئێمە بوو. هەڵبەت وەک نینۆک و گۆشت وابووین. بەڵام 'بەکۆ'، ئێمەی لە یەکتری دابڕی. دیارە هەندێک کوردی گەمژەش ڕۆڵیان هەبوو. ئێمەش کەموکوڕیمان هەبوو… کاتێک بیستم شڤان هاتووە، بە خۆمم گوت "زۆر باش بوو''. ئێمە ئیتر یەکێتیەکی مەعنەویمان دروست کردووە. ئەگەر یەکگرتنی مەعنەوی لە ئارادا نەبێ، شەڕ ناکرێ."
ئەو 'بەکۆ'یەی ئۆجەلان پێی وابوو ئەوانی لە یەکتر جیا کردۆتەوە، لە ڕوانگەی کوردەکانەوە، خزم و خوێش لە یەک دەکا و نوێنەری کارەکتەری خراپە. لە ئەفسانەی کوردی مەم و زیندا، کەسایەتی 'بەکۆ' کە لە بەردەم پێکگەیشتنی دوو خۆشەویست دەبێتە ئاستەنگ، بە ساڵانە وەک سیفەتێک بۆ ئەو کەسانە بەکار دێ کە دەبنە هۆی دابڕانێکی سیاسی.
ئەستەمە بزانین مەبەست لەو 'بەکۆ'یە کێیە کە ئۆجەلان و شڤانی لێک دابڕی. ئۆجەلان لەم ڕوەوە ئاماژەی بە ناو/تاقمێکی دیاریکراو نەکردوە.
ئەو کاتانەی بزووتنەوەی کورد زۆر پێویستی بە دەنگی شڤان پەروەر بوو بەڵام شڤان پێی باش بوو وەک کەسایەتییەکی "بانتر لە سیاسەت" بمێنێتەوە، بە هیچ شێوەیەک پەکەکە و کوردەکانی لایەنگری ئەو حزبەی توڕە نەکرد.
بەڵام لەسەر بنەمای ئەو "کەموکوڕی"یانەی ئۆجەلان ئاماژەیان پێدەکا، وەڵامدانەوەی شیلگێڕانە و قایمی پەکەکەش بۆ پرسیاری "کینە ئەم؟"، حەز و خولیایەکی قووڵی لای شڤان دروست کردبوو.
لەم نێوانەدا پەیوەندییەکی سەیر و سەمەرە هەبوو؛ لە لایەکەوە ئەو هەوڵی دەدا کوردەکان دژ بە سیستەمی کۆیلەداری ڕابپەڕێنێ، پێداگر بوو لەسەر ئەوەی لە نێو دڵەکاندا جێ نەگرێ.
لە لایەکی دیکەوە بزووتنەوەی کوردی، وەک لێنی سمالی 'مشک و مرۆڤ'ی جۆن شتاینبەک کە چۆن کەروێشکی خۆش ویست و خنکاندی، ناوە ناوە ئەویان دەکردە ئامانج، بەیاننامەیان لە دژی بڵاو دەکردەوە و کۆنسێرتەکانیان بایکۆت دەکرد.

دوێت یان دوێلی شڤان - تاتلیسەس؟
ساڵانی ١٩٨٠ تا کۆتایی نەوەدەکان، ئەو عەسکەرانەی هەڵیاندەکوتایە سەر گوندەکان، خەڵکیان لە مەیدانەکان کۆ دەکردەوە و داوای سێ شتیان لێدەکردن: "شوێنی قاچاقچییەکان، جێگەی چەکەکان و شوێنی کاسێتەکان!". "قاچاغچییەکان" کە بە بیانووی یارمەتیدانی پەکەکە سۆراغیان دەگیرا، بۆ ئەوەی نەگیرێن، پڕیان دەدایە چەکەکانیان و ملی شاخەکانیان دەگرتە بەر، شریتی هونەرمەندە کوردەکانیش لە نێو خاکدا حەشار دەدران.
ئەگەر سەربازەکان لە ماڵێکدا دەستیان بەسەر زەبتدا گرتبایە، دەیانپرسی "ئێوە زەبتتان هەیە ئەی کوا شریتەکان؟"، خەڵک شریتی ئیبراهیم تاتلیسەسیان نیشان دەدا کە وەک تەگبیر لە ماڵەکانیان دانابوون. جگە لەوە، زۆر جار دەنگی شڤان پەروەر، بە شریتەکانی تاتلیسەس حەشار دەدرا.
ئەو شریتانەی لە سەریان نووسرابوو "بۆ من مرۆڤ نیم؟"، "ئاخ براکەم" و "منیش دەمەوێ"، بە گشتی بە گۆرانیگەلی وەک "گۆڤەندا ئازادیخوازان"، "هەڤالێ بارگرانم"، "هەرنە پێش"، "کینە ئەم؟"، "هەڵەبجە" و "گەلێ من ڕابە"ی شڤان پەروەر پڕ کرابوونەوە.
ئەگەر بمانەوێ واتایەکی سەمبۆلیک بۆ چاوپێکەوتنی مەسعود بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ڕەجەب تەیپ ئەردۆغان سەرۆک وەزیری تورکیا لە شاری دیاربەکر بدۆزینەوە، دەبێ لە پێک گەیشتن یان پێک گەیاندنی پەروەر و تاتلیسەسدا بە دووی ئەم واتایەدا بگەڕێین.
سەرەتا پرسیاری ڕۆژ ئەوەیە: ئاخۆ دوو هونەرمەندی خەڵکی ئورفا کە سیمبۆلی دوو هەڵسوکەوتی لێک جیاوازن، لە بەرامبەر ئورفاییەکی دی واتا ئۆجەلان پێک گەینراون؟
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە دیسان دەگەڕێینەوە بۆ چاوپێکەوتنی ئۆجەلان - پەروەر لە ساڵی ١٩٩٩دا. ئۆجەلان بە درێژایی ئەو چاوپێکەوتنە، باس لەوە دەکا تا کوردەکان ڕزگار نەبن، ژیانی هاوسەری پێک ناهێنێ و تا ئەو کاتەی ژن و پیاو یەکسان نەبن، هەر چەشنە ژیانی هاوسەری، دێتە واتای کویلایەتی.
"دوێتی" پەروەر و تاتلیسەس لە دیاربەکر کە بۆ ئاهەنگی نیکاحی ٣٠٠ کەس پێکهات، هەرچەند بە شێوەیەکی سەمبۆلیکیش بێ دژایەتییە لەگەڵ ئەو ئامانجەی ئۆجەلان. ئەمە، ڕوویەکی مەسەلەکەیە و بابەتێکە پێویستە بە شێوەیەکی جیاواز شی بکرێتەوە.
با بێینەوە سەر مژاری دوێتی تاتلیسەس. ڕۆژی ١٣ی نۆڤامبر تاتلیسەس لەسەر لاپەڕەی تویتێرەکەی بە ناوی "ئیمپراتۆرئیبۆ"، ئەو پەیامەی نووسی: "شڤان پەروەر پاڤارۆتیی کوردەکانە. دوێت لەگەڵ ئەودا بۆ من مایەی شەڕەف و شانازییە. خۆزگە هەلومەرج یەکسان بوایە."
هەرچەند مەبەستی تاتلیسەس لە هەلومەرجی یەکسان، ئەو تێکچوونە جەستەییە بێ کە دوای تەقەلێکردنی تووشی بوو، بەڵام ئەگەر بڕوانینە پاشخانی چل ساڵی ئەو دوو هونەرمەندە، ئەوا دەبینین لەو خۆراگرییەی پەکەکە ئافراندویەتی، تاتلیسەس نوێنەرایەتی "هونەرمەندێکی تورکی بە ڕەچەڵەک کورد" دەکا، بە گۆرانییەکانی هاتۆتە پێش و ملی بۆ دەوڵەت شۆڕ کردۆتەوە، لە بەرامبەردا دەتوانین بڵێین هونەرمەندی کوردی وەک شڤان پەروەر، بەها و هێزێکی گەورەی بەدەست هێناوە. (دیارە ئەگەر سەرچاوەی هێزی شڤان پەروەر ئەمە نەبێ، بارزانی و ئەردۆغان بۆ هەڵمەتە سیاسییەکەیان ئەویان نەدەکردە ئامراز.)

"ئەی شڤان، کینە ئەم؟"
بەڵێ، بەمجۆرە تاتلیسەس کە بە شێوەیەکی گاڵتەجاڕانە لەگەڵ دەوڵەت ماوەتەوە، لە بەرامبەر شڤان پەروەر کە لە غوربەت گەڕاوەتەوە، لە دۆخێکی لاواز دایە.
هەرچەند ''گەڕانەوە"ی پەروەر و چوونی بۆ سەر سندووقی هەڵبژاردنی ئاکەپە بەر لە هەڵبژاردنە هەرێمیەکان، بە شێوەیەکی بەرچاو زەبری لە بەها و هێزی ئەو دابێ، ناڕەزایەتی دەرنەبڕینی تاتلیسەس لە بەرامبەر ئەو زوڵمەی لە کوردەکان دەکرێ، لەم دوێتەدا "هەلومەرجەکان" نایەکسان دەهێڵێتەوە.
بێجگە لەمانە، تەنانەت بە هۆی ئەوەی تاتلیسەس سەردەمانێک، لە چوارچێوەی هەلومەرجی "زیاتر یەکسان"ی دەوڵەتدا، گۆرانییە ناسیاسییەکانی شڤانی بێ ئیزن دەتورکاند، لە نێوان ئەو دوو هونەرمەندەدا جۆرێک "دوێل" دروست دەکا.
سەرباری هەموو ئەوانەش، نازانرێ داخوا شڤان لە بەرامبەر هونەرمەندی "تورکی بە ڕەچەڵەک کورد" کە پێگەی خۆی لای دەوڵەت قایم کردوە، دوو قسەی بۆ گوتن پێیە یان نا بەڵام وێدەچێ تەنانەت ئەگەر لە دیاربەکر ئەو هاوارەش بچڕێتەوە کە لە نێو دڵی کورداندا نەخشی بەستووە - کە زۆر وێناچێ - لەبەر ئەوەی بە پشتیوانی ئاکەپە و بارزانی چۆتە دیاربەکر، خەم و خەفەتێکی قووڵ بە جێ بێڵێ.
شڤان هەر چەند بیروڕامانی خۆیشی نەخستبێتە چوارچێوەی گۆرانییەکانیەوە، بەڵام ئیتر بەشێکی زۆر لەو "هەموو پرۆلەتەر"ەی کورد، بە ستایشەوە باسی ناکەن.
ئەوانەشی بیانەوێت بیر لەو ڕابردووە پڕ لە جۆش و خرۆشە بکەنەوە کە ئەو دروستی کرد، ئەو سندووقانەیان لە ژێر خاک دەردێننەوە کە ساڵانی ١٩٨٠ حەشاریان دابوو، بە دەنگە شۆڕشگێڕانە 'کۆن'ەکەی دڵی خۆیان دەدەنەوە و هەمان ئەو پرسیارەی ڕووبەڕوو دەکەنەوە "لۆ شڤانۆ، کینە ئەم؟".